|
Lại Bàn Về Giải Thưởng
Văn Học Nghệ Thuật:
Giải
thưởng cho các tác giả và tác phẩm văn học nghệ thuật là một vấn đề
không mới. Hồ sơ văn thư lưu trữ
ở Phòng Phủ Thủ tướng số HS#2484 trong
Công
văn và chương trình giáo dục bổ túc của Bộ Giáo dục 1951,
(Ngày 4-9-1951 ) ở phần
Giáo dục Chính trị đối với các anh em Văn nghệ sĩ, của một
người ký tên Linh đã đề cập đến.
Từ nhận định: Thật là một
điều vừa đáng xấu hổ, vừa đáng thương là từ kháng chiến đến nay, trong
Văn nghệ nước ta, không có lấy được một tác phẩm gì cho ra hồn.
Người viết đã nêu Duyên do, ở 3 mặt:
(1)
Về người: Do hầu hết nhà văn còn trẻ tuổi, nên hiểu biết về xã hội, về
văn hóa và chính trị đều còn nhiều hạn chế. (2)
Về hoàn cảnh: Nước ta, nhà
văn tài năng không nhiều. (3)
Về Giáo dục: Chưa tìm ra phương pháp thích hợp để giáo dục họ.
Hiện nay, họ cũng cảm thấy rằng
khả năng sáng tác của họ rất cằn cỗi, nghèo nàn, trong lúc đó thì đời
sống kháng chiến cung cấp không biết bao nhiêu là tài liệu phong phú.
Mặt khác đời sống đồng thời cũng đòi hỏi nhiều ở văn hóa. Họ đã nhận
thấy cái trách nhiệm của họ.Và họ cũng tìm cách tiến.Nhưng bằng cách
nào? Hoặc họ đi công tác địa phương, hoặc như từ năm ngoái lại nay, họ
đi chiến dịch. …Kết quả là thế nào? Là đi không về rồi, tuyên truyền rầm
rộ ầm ĩ lên về chuyện các nhà văn đi chiến dịch, nhưng kết quả thì không
có một tác phẩm nào ra theo. (Dỉ vãng phía trước tr 433-434—Nxb Hội Nhà
văn 2012). Để khắc phục tình trạng đó, tác giả đề nghị đồng thời với
việc giáo dục cho các nhà văn trẻ, phải giao công việc cụ thể cho họ để
vừa làm công tác, vừa có điều kiện hiểu sâu đời sống để có chất liệu
sáng tác. Đồng thời Ta sẽ có thể
tổ chức và phổ biến ở khắp các nơi: đơn vị bộ đội, công xưởng, nông
thôn,trường học, cơ quan, công việc sáng tác văn nghệ bằng mọi hình thức
như thi ca,truyện tranh, truyện dài,, ký sự, kịch,,ca dao, v.v…Để
khuyến khích phong trào, các
cấp sẽ có tổ chức chấm, trao giải thưởng. Chính vào thời điểm cách đây
hơn 70 năm đó, tác giả đã nêu vấn đề:
Khi lên đến toàn quốc là những
tác phẩm hay nhất, thì phải có những giải thưởng Hồ Chí Minh để tặng (
Sách đã dẫn tr 436).
Gần nửa thế kỷ sau, khi văn học nghệ
thuật nước nhà đã có nhiều thành tựu, thì vấn đề đặt các Giải thưởng cấp
quốc gia cho văn học nghệ thuật mới được chính thức hóa trong các nghị
định cấp Nhà nước. Nhưng từ khi có nghị định đến khi bắt đầu cụ thể hóa
trong các văn bản chi tiết là một thời gian không ngắn. Quyết định nêu
rõ, giải thưởng có hai cấp: Nhà nước và Hồ Chí Minh, với những tiêu chí
khác nhau. Đến đây, có vấn đề dặt ra, là tặng tác giả, hay tác phẩm?
Quyết định chính thức đầu tiên khẳng định là tặng cho tác phẩm. Trong
các tiêu chí xét giải, nói theo ngôn ngữ hiện nay là có phần
Cứng, và có phần
mềm. Cứng là những thứ có thể
đo đếm được, và phần mềm-
phần này mới có tính quyết định hơn- là những thứ không dễ kiểm đếm:
chất lượng nghệ thuật, và tác động xã hội của tác phẩm. Từ văn bản, đến
khi đi vào thực tế xét giải đã phát sinh nhiều vấn đề, nên sau mỗi đợt
xét, đều có bổ sung, điều chỉnh một số tiêu chí cụ thể.
Phần cứng tức
những thứ có thể đo đếm được, như đã được bao nhiêu Giải thưởng (bên
nghệ thuật là đếm số huy chương vàng, bạc. ).Ngỡ là khoa học chính xác,
nhưng khi áp vào thực tế luôn gặp những điều trớ trêu. Chẳng hạn, ngành
giáo dục, để phong giáo sư, phó giáo sư, trong nhiều yêu cầu, có một đòi
hỏi, phải có bao nhiêu bài đăng ở báo nước ngoài. Tiêu chuẩn cứng này,
khi đi vào thực tế, từng chuyên ngành thật không dễ. Khoa học, kỹ thuật,
y tế, các ngành khoa học tự nhiên là nơi có tiếng nói chung toàn thế
giới, nên những phát hiện, sáng kiến, công bố quốc tế là điều bình
thường. Nhưng với khoa học xã hội, đây là điều không chắc đã hợp lý. Với
các cán bộ giảng dạy trường Đảng, hay dạy văn học Việt Nam, thì việc tìm
được một tạp chí khoa học đăng công trình nghiên cứu về công tác Đảng,
hay chuyên sâu về văn học Việt Nam thì bằng tìm lối lên … trời. Không
biết có bao nhiêu tạp chí khoa học quốc tế sẳn sàng đăng bài của các
tiến sĩ văn học, tiến sĩ dạy Xây dựng Đảng ở Việt Nam, (dù chắc chắn là
phải thu tiền)? Ngay quy định, số bài đăng các tạp chí được tính điểm
nghiên cứu khoa học ở trong nước cũng là một chuyện gây khó, gây khổ cho
các vị tiến sĩ. Số tạp chí đó hiện không có nhiều, mà cán bộ giảng dạy
bây giờ ở hàng trăm trường đại học là không ít. Dù đăng đâu cũng phải
nạp tiền triệu (không hy vọng có nhuận bút, mà có cũng rất trời ơi),
nhưng vẫn không dễ chen chân. Trong khi để kiểm tra trình độ giảng viên
thì có nhiều cách chuẩn xác hơn.
Trở lại với Giải thưởng về Văn Học Nghệ
Thuật, có một điều cần nhận rõ: Vai trò, vị trí của văn học nghệ thuật
trong đời sống xã hội ngày nay đã khác rất nhiều so với thời Cách mạng
và kháng chiến. Trong chiến tranh, văn học nghệ thuật là một Mặt trận,
Văn nghệ sĩ là chiến sĩ trên mặt trận đó. Với định hướng rõ ràng đó,
chúng ta đã chủ động xây dựng được một đội ngũ văn nghệ sĩ đông đảo, có
nhiều người thật sự có tài năng, và bằng tác phẩm của mình,đã góp phần
động viên, cỗ vũ tinh thần chiến đấu cuả quân và dân ta. Tên tuổi, và
tác phẩm của văn nghệ sĩ được đông đảo người dân biết đến với tình cảm
yêu mến và trân trọng. Nói như nhà văn Nguyễn Minh Châu, người từng
viết lời ai điếu cho một nền văn
nghệ minh họa nhận xét: Ca
khúc là cái nhiệt kế tinh thần của thời đại. Đã có một thời, mà bất cứ
nghề gì cũng được có thể thành bài hát được: Tôi là người thợ lò, Bài ca
xây dựng, Cô giáo Tày cầm đàn lên
đỉnh núi, Bài ca người giáo viên nhân dân, Em đi làm tín dụng. Ba cô đi
cấy chăng dây, Những cô giái mở đường, Chào em, cô gái Lam Hồng, Những
cô gái Sài Gòn đi tải đạn,rồi địa phương ca Bến Tre, Thái Bình,Nghệ
Tĩnh, Hà Giang, An Giang, Cần Thơ…Ngày nay, chúng ta gọi đó là những
Giai điệu tự hào. Mà đáng tự
hào thật. Chính là những giai điệu đó đã lưu giử tinh thần của một thời
gian khổ, đau thương, nhưng đầy niềm tin vào chiến thắng, và đầy tự hào
về đất nước, con người Việt Nam.
Sang thế kỷ 21, đất nước xây dựng to
đẹp, đàng hoàng, bài hát nhiều, người sáng tác cũng nhiều, nhưng vài
chục năm nữa, khi nhắc đến những năm này, liệu sẽ có những bài nào được
chọn, như là giai điệu tự hào của ngày hôm nay ? Văn chương cũng ở tình
trạng tương tự.Trong một đất nước đã có gần nửa thế kỷ xây dựng trong
hòa bình, vị trí và vai trò văn học- nghệ thuật đã có sự đổi khác rõ
rệt.
Chính vì thế, khi nhìn vào
Danh sách tác phẩm, công trình đề
nghị Giải thưởng Hồ Chí
Minh,
Giải thưởng Nhà nước về
Văn Học Nghệ Thuật của Hội Nhà văn
được công bố trên trang VanVN.net,
với 22 Giải thương Hồ Chí Minh, 116 Giải thưởng Nhà nước, tôi thấy rất
bất ngờ.
Xin nhắc lại tiêu chuẩn xét Giải thưởng
Hồ Chí Minh, đối với những tác phẩm, công trình được công bố, sử dụng
sau năm 1993 (còn từ 1993 về trước, đều đã xét trong những đợt trước ):
-
Có tác dụng to lớn phục vụ sự
nghiệp cách mạng, có ảnh hưởng rộng lớn và lâu dài trong đời sống xã
hội, góp phần quan trọng vào việc thay đổi nhận thức của nhân dân trong
sự nghiệp phát triển văn học, nghệ thuật Việt Nam, xây dựng và bảo vệ Tổ
quốc.
-
Có giá trị
đặc biệt xuất sắc về văn
học, nghệ thuật, về nội dung tư tưởng và hình thức nghệ thuật: Đã được
tặng giải cao nhất …
Nhìn vào danh sách đề nghị, thì thấy
khó có tác phẩm của bất cứ tác giả nào đạt đến chuẩn nay. Có thể, có một
số tác giả từng được giải thưởng Nhà nước, giờ trong tương quan mới,
muốn nâng cấp khen thưởng. Nhưng tác phẩm đã khen, không được tính lại,
mà thường đó là những tác phẩm xuất sắc nhất của tác giả, nên mấy đợt
vừa qua đã xảy
ra tình trạng bất cập: Tác phẩm Giải thưởng Hồ Chí Minh, về mọi mặt,
không bằng tác phẩm Giải thưởng Nhà nước của chính tác giả đó. Với một
số tác giả lớp trước, với tất cả sự kính trọng, và yêu mến, cũng không
thể xem tác phẩm họ đạt tác dụng
to lớn,…ảnh hưởng rộng lớn và lâu dài trong đời sống xã hội được.
Chưa kể, có mấy người chỉ là vài tập, thậm chí một tập không thuộc thể
loại văn học. Không biết tới đây, Hội đồng các cấp sẽ xét duyệt thế nào.
Những năm gần đây, mỗi bản sách
có giá trị nghệ thuật thường chỉ in được con số hàng nghìn, kịch ít
vở dựng diễn đươc hàng trăm buổi, phim chính trị thường do Nhà nước đặt
hàng, chiếu rạp không có mấy người tự nguyện mua vé đi xem. Đó là một
thực tế, nói lên vai trò và đóng góp của văn học nghệ thuật ở một đất
nước đã gần trăm triệu dân.
Cũng cần lưu ý, ngày nay, hoạt động văn
học
nghệ thuật cả nước, tác giả cũng
như tác phẩm mỗi chuyên ngành rất đông đúc và đa dạng.
Người trong một loại hình còn không thể biết hết về nhau, nói chi bao
quát được hết các loại hình khác. Vậy nên Hội đồng cấp Bộ, rồi cấp Quốc
gia, thường là bao gồm đại diện các Hội chuyên ngành (được cấu tạo theo
nhiệm kỳ 5 năm) là những người cầm cân nảy mực, mà lại đòi thống nhất ở
tỉ lệ cao, thì thật là chuyện hoang đường. Chắc chắn trong họ, đa số sẽ
có quyền quyết điịnh giá trị cho những tác phẩm mình không hề biết mặt.
Hình dung đại diện Hội Kiến trúc, Hội nghệ sĩ Múa, Hội Mỹ thuật, Hội
Nhiếp ảnh, Hội Nghệ sĩ sân khấu … bỏ phiếu cho các nhà văn, và ngược
lại, thì mức độ chuẩn sẽ đạt đến mức nào. Ngay trong Hội đồng cơ sở Hội
Nhà văn, mà những tác giả hàng chục tập tiểu thuyết, trường ca, thơ,
nhiều tác phẩm được giải thưởng, mà vẵn bị bỏ quên, như Văn Lê, thì nói
gì, chuyện ra các Hội đồng tổng hợp.
Giải thưởng Nhà nước cũng có những đòi
hỏi rất cao cả về tác động xã hội, và giá trị xuất sắc về nghệ
thuật.Trong hiện tình văn học nghệ thuật như hiện nay, mà một danh sách
hàng trăm tác phẩm của các tác gỉả
được đề nghị xét, thì rất đáng suy nghĩ.
Để bảo vệ giá trị cho Giải thưởng Hồ
Chí Minh, với đúng tiêu chuẩn đã đề ra, có lẽ chỉ nên xét những tác phẩm
ra đời trong Cách mạng và mấy cuộc kháng chiến. Trong thời bình, liệu có
nên duy trì việc xét như một định kỳ,
đến hẹn lại xét, như lâu nay?
Giải thưởng Nhà nước, do
thời gian sáng tác ngày nay, nhiều người rất dài, có thể trao hai lần,
với những tác phẩm khác nhau, nhưng không nhất thiết phải nâng cấp lên
Giải thưởng Hồ Chí Minh.
Thay vì định lượng về thời gian,
có lẽ chỉ nên xét
đột xuất khi xuất hiện những
tác phẩm thật đặc sắc. Những những tác phẩm đó cũng cần có thời gian mới
lan tỏa ảnh hưởng sâu rộng trong đời sống xã hội
Để động viên các văn nghệ sĩ, từ 1993,
hàng năm Nhà nước đã cấp cho các Hội sáng tạo văn học nghệ thuật một
khoản tiền không nhỏ để làm giải thưởng. Cho đến nay, các Hội vẫn duy
trì những hình thức xét giải khác nhau. Nếu nhiều Hội, số người và tác
phẩm được trao giải hàng năm là hàng mấy chục, với nhiều bậc, thì Hội
Nhà Văn, chắc do quan niệm thế nào đó, mà số tác phẩm được xét ngày càng
ít. Dù vậy, không phải tác phẩm nào được chọn cũng được dư luận đồng
thuận.
Hy vọng Ban Chấp hành mới sẽ có
những phương án, đưa được giải thưởng hàng năm, như một hỗ trợ cho các
tác giả có tác phẩm nghiêm túc được xuất bản, rồi
3-5 năm,
mới xét những tác phẩm xuất sắc nhất, được thử thách để trao giải cao
hơn.Hàng năm, để xem xét việc này, nên để cho các Hội đồng chuyên ngành
có Giải thưởng (hay Khen thưởng) của Hội đồng,
Hội có thể chọn tác
phẩm xuất sắc, hoặc 3-5 năm mới có Giải thưởng cấp Hội. Thay vì tốn rất
nhiều công phu, và kinh phí xét Giải thưởng Hồ Chí Minh và Nhà Nước, Nhà
nước nên tăng kinh phí và trách nhiệm khen thưởng cho các Hội sáng tạo
văn học nghệ thuậ,
vừa nâng vị trí xã hội của các Hội, vừa bớt những nhiệm vụ khó khăn
không cần thiết cho các cơ quan quản lý Nhà nước, nơi mà hầu hết cán bộ
không có thời gian và trình độ để theo dõi và thẩm định sâu giá trị các
tác phẩm thuộc nhiều loại hình của cả nền văn học nghệ thuật ngày càng
rộng lớn của nước nhà
Mấy ý kiến chân thành, mong được
cùng trao đổi rộng rãi,
10-2-2021
NGÔ
THẢO
Tác giả
gửi cho viet-studies ngà 15-3-21
|