|
NHÂN QUYẾT ĐỊNH XÂY MỘT NHÀ HÁT Ngô Thảo
Văn
hóa soi đường cho Quốc dân đi
Theo
dõi dư luận báo chí và cả
mạng xã hội những ngày qua sôi động quanh một quyết định cụ thể là xây
mới một Nhà hát ở TP Hồ Chí Minh, những người có trách nhiệm có thể đọc
thấy rất nhiều vấn đề thuộc về tâm lý số đông,nhận thức và ý kiến rất
khác nhau không chỉ trong lĩnh vực văn hóa, mối liên quan của hoạt động
văn hóa với các vấn đề xã hội, kinh tế khác… xuất phát từ những chỗ
đứng, cách nhìn nhận, thói quen,tập quán và nếp sống,lý tưởng về mô hình
xã hội tương lai chênh, khác nhau khá xa. Nhân đây, chúng tôi muốn lưu ý
đến một khoảng trống có tính pháp lý, tạo nên độ chênh trong các lập
luận, đó là chúng ta đang thiếu một chiến lược văn hóa cho đất nước
trong quá trình xây dựng và phát triển.
Một nền văn hóa tiên tiến, đậm đà
bản sắc dân tộc mới chỉ là một định hướng còn khá mơ hồ vì thiếu
định lượng.
Những năm qua, nước ta phát triển vượt
bậc về kinh tế. Hình ảnh một nước nông nghiệp lạc hậu từ mấy nghìn năm
đã thay da, đổi thịt, không chỉ thành phố, đồng bằng, mà cả nhiều vùng
miến núi, biên giới, hải đảo.Nền kinh tế thị trường, định hướng XHCN,
nhưng thực chất vận hành theo theo phương thức Tư bản. Xã hội không phân
chia giai cấp theo kiểu cũ, nhưng lại có nhiều đẳng cấp khác nhau.( Khá
nhiều khu vực xây dựng được quảng cáo công khai là giành cho
Đẳng cấp thượng lưu,nhiều Khách sạn cao cấp ở các Khu nghỉ
dưỡng được định hứơng là
phục vụ nhà giàu và Tỉ phú nước ngoài
). Hàng chục triệu công nhân trong các nhà máy, khu công nghiệp, đều
là những người làm công ăn lương, không còn ý thức
Làm chủ tập thể ngày nào. Như
câu thơ Đời thợ của nhà thơ
Cách mạng Tố Hữu : Anh lại trở về
đeo kiếp thợ/ Với quanh năm đôi bộ áo quần xanh /Hai bàn tay ,ấy đó cả
gia tài/ Anh lại sẽ lần hồi đi bán dạo.Các xí ngiệp Quốc doanh cũng
đang đẩy nhanh việc Cổ phần hóa, cũng không thể điều hành khác hơn. Khái
niệm, Thời kỳ quá
độ là
Xây dựng cơ sở vật chất và kỹ
thuật cho CNXH cũng đã biến mất trong mọi Nghị quyết. Trên một hạ
tầng Xã hội như vậy, lời Chủ tịch Hồ Chí Minh :
Văn hóa soi đường cho Quốc dân đi,
nên hiểu là nền văn hóa nào, và hình dung khuôn mặt nó thế nào cho phù
hợp, hình như chưa được làm rõ.
Từ thực tiễn phát triển của kinh tế và
thể chế đất nước hiện nay làm
cho nhiều mô hình, thiết chế và cả quan niệm về vai trò, vị trí của văn
hóa, trong đó có Văn học Nghệ thuật trong thời kỳ trước đây bộc lộ nhiều
bất cập , nếu không kịp có thay đổi từ tầm CHIẾN LƯỢC thì tự thân văn
hóa đã phải biến dạng nếu muốn tồn tại, nói chi giử Vị trí
soi đường.Hiện tình văn hóa
nước ta, có sự xuống cấp trên nhiều phương diện, từ đạo đức xã hội của
cả cán bộ , Đảng viên,sự khủng hoảng trong hoạt động của các đơn vị nghệ
thuật của cả Nhà nước Trung ương và địa phương,( Cả Sân khấu, Điện ảnh,
Ca múa nhạc, các đơn vị nghệ thuật Truyền thống của cả người Kinh và các
dân tộc thiểu số.Những rắc rôi trong việc Cổ phần hóa Hãng phim Truyện,
một đơn vị nghệ thuất quan trọng, từng có quá khứ lừng lẫy đang diễn ra
là một thí dụ …).Trong đà phát triển mạnh mẽ của xây dựng kinh tế Công
nghiệp,dân cư bị dịch chuyển ồ ạt, nhiều vùng miền vốn có bản sắc văn
hóa rõ nét và đa dạng đã và đang bị xóa sổ, hay nhạt nhòa. Nhiều thành
phố và đô thị lớn thiếu một bàn tay quy hoạch để tạo nên sự độc đáo, bản
sắc riêng. Ý tưởng đồng phục hóa xây dựng trụ sở cấp phường ở Thủ đô mới
đây là thể hiện cụ thể nhất lối tư duy hành chính thiếu sự soi đường của
văn hóa trong nhiều địa phương trong cả nước thời gian qua.Tư duy nhiệm
kỳ, tạo những dự án mới để có nhiều thứ (thành tích, công việc, lợi ích
kinh tế từ 0/0 các công trình...), làm người ta không có ý thức xây dựng
những công trình bền vững. Đến con đường cao tốc xuyên quốc gia,là nơi
ngày đêm ngày hàng triệu người và phương tiện đi qua, nơi cấp trên trông
xuống, toàn dân trông vào, với vốn vay nước ngoài cho mấy mươi năm, mà
chưa kịp nghiệm thu đã hư hỏng,khiến dư luận sững sốt mấy ngày qua, thì
quả thật đã phơi bày quá rõ không chỉ trình độ, ý thức về trách nhiệm,
sự liêm chính tối thiểu, mà cả liêm sĩ tối thiểu của đội ngũ viên chức
Nhà nước ở đây cũng không có
nốt. Thật ra, đây không phải trường hợp cá biệt, Nhiều năm qua, hình như
ở địa phương nào cũng có tình trạng ăn xổi, ở thì , làm dối, làm ẩu, vừa
làm vừa bớt xén, ăn cắp trong nhiều công đoạn trong xây dựng những công
trình bền vững, kể cả về thể thao và văn hóa.
Xu hướng đó cũng thể hiện khá rõ trong
việc xây dựng các chương trình, tiết
mục nghệ thuật, các bộ phim, vở kịch nhân dịp các dịp lễ hội. Mốt dựng
các chương trình đại lễ hội, với những kịch bản hoành tráng, huy động
hàng trăm, hàng ngàn diễn viên, trang phục,đạo cụ nhiều màu sắc nhằm tái
hiện lịch sử các vùng miền, na ná nhau, tiêu một khoản tiền lớn, với khá
nhiều công sức, chỉ để diễn một lần, gọi là văn hóa pháo hoa, chắc cũng
không sai. Những bộ phim Nhà nước đặt hàng, nhiều vở kịch được cấp tiền
dựng trong chỉ tiêu, coi như dựng xong là hoàn thành nhiệm vụ, còn chiếu
được mấy người xem, diễn được mấy buổi thì hình như không nằm trong tiêu
chí để tính toán. Không biết có bao nhiêu vở diễn sân khấu thuộc các
kịch chủng trong hàng trăm vở được dàn dựng mỗi năm có số buổi diễn đạt
con số 50?Thế mà số lượng NSND, NSUT được phong vẫn tăng đều đều, vì
tiêu chuẩn đo được là số Huy chương vàng bạc trong các đợt Hội diễn, chứ
việc có được công chúng biết đến và công nhận hay không là một đại lượng
quá mơ hồ, không có thước đo.Các đơn vị sân khấu, cũng như các hãng phim
tư nhân,do tồn tại bằng chính các tấm vé bán của khán giả, nên việc đưa
tác phẩm đến với công chúng, chọn dựng những tác phẩm được công chúng
đón nhận là định hướng sáng tác và sản xuất.Không có khoảng hở cho tham
nhũng, lãng phí và tắc trách trong khu vực làm nghệ thuật- dù nghiêng về
giải trí của khối tư nhân. Trong khi thu nhập và mức sống của các nghệ
sĩ khối quốc doanh thấp đến mức đáng báo động từ lâu rồi.Nêu một vài
nhận xét như vậy, để thấy vị trí, vai trò,và hệ thống tổ chức các đơn vị
nghệ thuật Nhà nước đang cần được quy hoạch lại . Một số địa phương tinh
giản bằng cách gom thành các đoàn nghệ thuật tổng hợp nên coi là một
bước lùi . Nghệ thuật truyền thống bao nhiêu năm được khai thác, nuôi
dưỡng và phát triển cả trong những năm cả nước có chiến tranh đang có
nguy cơ bị tàn lụi cả về tổ chức, và nghệ sĩ.Hiện cả nước không tìm đâu
ra một vài tác giả trẻ có khả năng sáng tác Tuồng, Chèo, Kịch Dân ca, và
cả Cải lương. Sẽ nguy hại hơn, nếu biết rằng, vốn truyền thống quý báu
đó là nguồn cội cho mọi sáng tạo nghệ thuật tương lai, tạo nên bản sắc
dân tộc riêng, khi chúng ta muốn hòa hợp với nghệ thuật Thế giới. Không
phải vô cớ, thế hệ thứ hai, thứ ba của người Việt ở nước ngoài đang rất
chú ý trong việc học và tiếp nhận những tinh hoa văn học nghệ thuật
truyền thống các dân tộc VN. Bởi vì đó là nguồn Gen gốc cho họ khi muốn
có sáng tạo nghệ thuật hòa nhập mà không bị hòa tan. Gìn giử, bảo tồn
vốn văn hóa truyền thống của một đất nước nhiều dân tộc chính là bảo vệ
nguồn tài nguyên tinh thần vô giá mà Tiền nhân đã truyền lại cho thế hệ
hiên nay, và đến lượt chúng ta phải truyền cho các thế hệ tương lai,
không phải chỉ là những xác ướp trong bảo tàng.
Nói đúng ra, nhiều năm qua, chúng ta đã
xây dựng được một số cơ sở hạ tầng cho hoạt độngvăn hóa. Rất nhiều vốn
cổ của dân tộc đã được sưu tầm, bảo tồn. Nhưng cùng với sự mở cửa của
kinh tế, sự xâm nhập của văn hóa nhiều nước, đã làm cho văn hóa Việt
đang chịu lép vế trên nhiều phương diện. Thiếu một chiến lược căn cơ,
thiếu một quy hoạch tổng thể ở quy mô quốc gia, làm cho những quyết định
cụ thể rơi vào tình trạng bất nhất, chắp vá, và nhiều khi đối phó. Dự án
xây 5-60 Nhà hát hay rạp chiếu bóng trên cả nước hô lên rồi biến mất.
Các Thành phố lớn, xây dựng rất nhiều cao ốc, nhưng một hệ thống các cơ
sở đaò tạo, sản xuất, trình diễn nghệ thuật cả truyền thống và hiện đại
còn nằm ngoài sự quan tâm từ phương diện Nhà nước. Nhiều cơ sở văn hóa
cũ chuyển đổi làm dịch vụ. Dự án bỏ bao nhiêu tỉ để mua và cất giử những
tác phẩm chưa thể công bố rộ lên một thời rồi biến mất, vô tăm tích. Bảo
tàng Hà Nội xây xong không hoạt động hiệu quả. Hàng loạt Nhà văn hóa
khắp huyện thị xây lên mà không
tìm ra hình thức sử dụng hửu ích. Chẳng khác gì sự hoang vắng của
hệ thống nhà thi đấu thể thao và cả Nhà Rông, Nhà Dài ở vùng các Dân tộc
thiểu số.Hình như không một địa phương nào có quy hoạch chung dài lâu
cho các cơ sở văn hóa. Cũng
dễ hiểu là ở một trung tâm kinh tế lớn, cũng là trung tâm văn hóa lớn
ở phía Nam , nơi có bao nhiêu
đơn vị, và bao nhiêu loại hình nghệ thuật đã và đang hoạt động trong
những cơ sở cũ, hầu hết đang xuống cấp, thì việc đột nhiên quyết định
xây một Nhà hát hiện đại, cho một loại nghệ thuật hàn lâm bỗng làm dậy
sóng dư luận. Thật ra, thì xưa nay, ở nhiều quốc gia, việc xây dựng
những công trình vượt trước thời gian, vẫn thường gặp sự phản ứng gay
gắt của dư luận. Ngay ở trung tâm văn hóa Ánh sáng thế giới là Thủ đô
Paris, thì Tháp Effel trước sau khi xây lên cũng đã chịu muôn vàn tai
tiếng, trong đó có cả ý kiến những nhà khoa học và văn hóa lớn. Nhưng
lần này, thì ngay thời điểm quyết định
và địa điểm xây dựng quá nhạy cảm, làm cho một việc vốn nằm trong
quy hoạch lâu dài ( Hình như chưa được công bố), bị liên lụy bới nhiều
dữ liệu liên quan khác. Mà hiệu qủa sử dụng của các cơ sở văn hóa đã và
đang có là một chỉ dấu không tích cực Sự
lãng phí ghê gớm đó là hậu quả của tư duy làm văn hóa mà không chú ý
khâu quan trọng và quyết định là Nhân lực, tức nhưng con người tham gia
hoạt động văn hóa.Số người tham gia quản lý văn hóa, có thể đào tạo
được, và hiện nay số đó là đông dảo, có mặt ở nhiều cấp. Nhưng còn đội
ngũ những người sáng tác, biểu diễn, những người làm ra các sản phẩm văn
hóa thuộc nhiều chủng loại lại không được quan tâm. Vẫn biết không ai
đào tạo ra được những tài năng. Thiên tài lại càng không. Nhưng với
những người có tài, sớm bộc lộ năng khiếu thì cần được phát hiện, đào
tạo, bồi dưỡng , và tạo điều kiện vật chất và tinh thần cho họ được thể
hiện và phát huy tài năng sáng tạo của mình. Nhiều năm qua, xã hội chứng
kiến nhiều tài năng xuất hiện khá ấn tượng. Nhưng rồi hình như họ nhanh
chóng già đi mà không thấy lớn lên trong sáng tạo. Những Bảo Ninh (Nổi
buồn chiến tranh), Dương Hướng (Bến không chồng), Nguyễn Khắc Trường (Mãnh đất lắm người nhiều ma), rồi đến cả Nguyễn Huy Thiệp,
hình như không vượt lên khỏi
điểm xuất phát nhiều hứa hẹn. Một dẫn chứng cụ thể như thế để thấy cái
khó của con đường sáng tạo, nhưng cũng thấy trách nhiệm của những cá
nhân và đơn vị tổ chức về văn hóa nước nhà.
Một chiến lược văn hóa cho đất nước
trong thời kỳ phát triển mới đang là yêu cầu bức thiết.
NGÔ THẢO
Tác giả gửi cho viet-studies ngày 25-10-18 |