Thiên Đường Trong Mắt Ai?

 Võ Hương Quỳnh

Những ngày cuối năm ở Mỹ, thỉnh thoảng lại có người hỏi tôi, có nhớ quê hương không. Nếu là tôi của những năm trước đây, khi vừa rời xa Việt Nam, có lẽ câu hỏi đó sẽ làm lòng tôi se sắt, như cảm giác bàng hoàng sau những biệt ly, như một nỗi trống vắng mênh mông không thể lấp đầy… Làm sao tôi có thể quên nơi tôi đã sinh ra, quên mái nhà tuổi thơ tôi lớn lên, quên những phố phường tấp nập, quên những miền quê thanh bình, quên gương mặt những người thân yêu, quên những nếp nhăn trên vầng trán suy tư của cha, quên những giọt mồ hôi nhọc nhằn trên áo mẹ, quên những dòng sông vẫn chở nặng phù sa sau mùa bão lũ, quên những cánh đồng đã nuôi lớn khôn tôi?

Edward Said, Frantz Fanon, Homi Bhabha, Stuart Hall đều đã viết về cảm giác chênh vênh, trống trải không thể gọi tên của người xa xứ. Tuy không rơi vào hoàn cảnh buộc phải rời xa quê hương xứ sở như những tác gia đó, tôi cũng không thể dối lòng mình khi chạm vào nỗi nhớ. Dẫu có sải bước giữa đại lộ thênh thang, những toà nhà tráng lệ, được gặp gỡ những tâm hồn lộng lẫy và thưởng thức những dạ tiệc huy hoàng, tôi vẫn thấy tim mình nhói lên khi nghĩ đến quê hương. Tôi đã từng như thế. Vì khi đó, trong lòng tôi vẫn vang lên câu thơ của Đỗ Trung Quân, “Quê hương mỗi người chỉ một / như là chỉ một mẹ thôi” và tôi sợ mình sẽ không còn có nơi để đi về, không thể làm người khi không biết nhớ quê hương. Nhưng càng đi xa, tôi càng cảm nhận được quê hương, trong tim tôi, hiện lên như một bản hoà âm với nhiều cung bậc, màu sắc của thời gian và không gian khác nhau, đa chiều, và khước từ mọi định nghĩa đơn giản về nó.

Quê hương mà tôi bắt gặp ở Little Saigon — quận Cam, một Việt Nam thu nhỏ trong lòng nước Mỹ với 300 ngàn người Mỹ gốc Việt sinh sống, là quê hương trong hoài niệm rất xa của tôi. Bước chân đến Little Saigon, tôi mường tượng đến miền Nam Việt Nam của nhiều thập niên trước. Nếu văn hoá là một dòng sông, có lẽ ở dòng sông đó ở Little Saigon là dòng sông không bao giờ chảy. Một dòng sông đã đóng băng vào lịch sử. Người Việt ở quận Cam mà tôi gặp vẫn giữ vẹn nguyên những nét văn hoá của Sài Gòn những năm trước 1975, từ cách trang hoàng nhà cửa, đến phong cách ăn mặc, mua sắm và ẩm thực. Bước vào khu thương mại Phước-Lộc-Thọ mà tôi cứ ngỡ mình đang lạc vào chợ Bến Thành của thế kỷ trước, với mùi phở, mùi mắm tôm, mùi nhang cúng thần Tài, và âm thanh của tiếng Việt quen thuộc vang lên ở khắp nơi. Ở đó, tôi thấy mình như đang trở về, nhưng không phải với Việt Nam đang cuồn cuộn đổi thay của thì hiện tại, mà là một quê hương ở không gian và thời gian trong quá khứ rất xa.

Vậy đâu là quê hương với thế hệ người Việt lớn lên trên nước Mỹ? khi họ chưa từng biết đến Việt Nam ngoài những câu chuyện kể, từ ký ức đã nhạt phai theo năm tháng mưu sinh nơi xứ lạ quê người của cha mẹ họ? Những người Việt ly hương khiến tôi liên tưởng đến vị thần Janus của thần thoại La Mã với hai đầu nhìn về hai hướng, về quá khứ và hiện tại, về cả hai nơi — là Mỹ và Việt Nam; vì đối với họ, quê hương giờ đây không chỉ còn là một, và sẽ ngày càng trở nên mơ hồ hơn. Ocean Vuong, một nhà thơ trẻ người Mỹ gốc Việt được trao giải thiên tài MacArthur của Mỹ đã viết trong tiểu thuyết đầu tay được xem là bán tự truyện của mình, On Earth We are Briefly Gorgeous (Những khoảnh khắc huy hoàng ngắn ngủi), về nhân vật mẹ, tên là Rose (Hồng), nhưng còn một ý nghĩa khác là Vượt lên. Rose vì loạn lạc nên dang dở việc học hành, khi sang đến Mỹ thì tuổi đã lớn mới bắt đầu học tiếng Anh. Nhân vật chính tên là Little Dog, con trai của Rose kể lại cảnh mẹ mình vật lộn với ngôn ngữ mới: “Sau một tràng lắp bắp và phát âm đầy lỗi, những câu chữ gãy vụn và nghẹn ngào trong cổ họng, sau những bối rối vì nhiều nỗ lực thất bại, mẹ đã đóng sầm quyển sách lại.” Cũng giống Ocean Vuong và thế hệ của anh, những người toả sáng trong cái thế giới không thuộc về cha mẹ mình, nhân vật Little Dog cảm thấy mỗi từ anh đặt bút viết xuống sẽ càng đẩy anh xa mẹ mình hơn, vì đã quá muộn để bà có thể hiểu được ngôn ngữ của con mình. Thật vậy, khoảng cách thế hệ, ngôn ngữ, và tư duy đã khiến cho các gia đình người Mỹ gốc Việt không còn tìm được tiếng nói chung, không chỉ về khái niệm quê hương.

Trong cuộc bầu cử tổng thống Mỹ vừa qua, đại diện cho hai thế hệ người Mỹ gốc Việt, cựu giáo sư kinh tế của trường Đại học Mỹ (American University) Phạm Đỗ Chí và giáo sư Nguyễn Thanh Việt (Viet Thanh Nguyen)—trường đại học Nam California đã có cuộc tranh luận trên đài Thế giới (The World) về sự khác biệt trong quan điểm chính trị. Trong khi ông Chí một mực ủng hộ và bỏ phiếu cho tổng thống Trump vì cho rằng cả đời ông chưa từng chứng kiến sự kỳ thị chủng tộc ở Mỹ, và những chính sách về kinh tế của Trump khiến ông lạc quan hơn về tương lai của nước Mỹ hậu đại dịch Covid-19, cả con trai (36 tuổi) và con gái (34 tuổi) của ông đều không bầu cho Trump vì tính cách và thái độ kỳ thị phụ nữ của ông ta. Trong khi đó, giáo sư Việt Thanh Nguyễn cho rằng có thể thế hệ ông Chí chưa từng chứng kiến những xung đột sắc tộc, sự nổi dậy của người da đen, và phong trào nhân quyền của Mỹ nên không thể hiểu được rằng để nước Mỹ khôi phục được những giá trị bình đẳng, nhân quyền, và hướng đến một xã hội nhân văn hơn thì cần có những người đứng đầu như Joe Biden. Vì chính từ những phong trào đấu tranh đó thì những người như TS Phạm Đỗ Chí mới được đến nước Mỹ. Giáo sư Nguyễn Thanh Việt khẳng định rằng hàn gắn là một khái niệm không có trong từ điển của tổng thống Trump, nên chỉ có Joe Biden mới có thể hoà giải những chia rẽ và mang người Mỹ lại gần với nhau hơn.

Sự hiếu khách, khoan dung, tình bạn, và lòng trắc ẩn dường như xa lạ hơn đối với những người luôn đặt lợi ích kinh tế trên tất cả. Họ luôn quay cuồng dựng lên các bức tường và biên giới cả về địa lý, chính trị và đạo đức con người. Nhưng đôi khi chúng ta vô tình quên đi lịch sử của chính mình, sự tồn tại của gia đình mình trên một quê hương mới, và giá trị tự do mà mình đang theo đuổi. Vì đơn giản là chúng ta sẽ trở nên ích kỷ hơn khi đã nhận được quá nhiều sự tử tế và bao dung từ người khác và không muốn sẻ chia nó cho bất kỳ ai nữa. Và khi đó, chúng ta đang phản bội lại lý tưởng tự do mà mình đang tôn thờ. Jacques Derrida, một triết gia nổi tiếng người Pháp gốc Algeria đã từng nói, để xây dựng một môí quan hệ tốt đẹp và biến những giấc mơ thành hiện thực, cả hai phía cần phải thương yêu nhau vô điều kiện. Như khi chấp nhận một gia đình khác đến sống chung trong ngôi nhà của mình, không chỉ hai gia đình và còn cả hai cộng đồng của họ đều phải chấp nhận những rủi ro cuộc sống của mình bị xáo trộn, vì cả hai bên đều có thể xâm phạm đến không gian riêng tư của nhau, nhưng không có nghĩa là cần phải đồng hoá hay hoà nhập vào văn hoá, hay không gian của nhau. Những điều mới mẻ kỳ diệu như ngôn ngữ và quy luật sẽ được sáng tạo và nảy mầm từ những sự cọ xát văn hoá đó.

Mỹ Quốc— đất nước xinh đẹp, dù chất chứa trong lòng những nghịch lý, hoài nghi, mâu thuẫn, vẫn luôn bí ẩn và đầy quyến rũ, bởi giá trị cốt lõi của nó là tự do. Một khi giá trị đó bị đe doạ hay xói mòn thì những cuộc đấu tranh để giành lại nó sẽ lại diễn ra. Và khi những người đã tìm được giấc mơ Mỹ cho riêng mình lại muốn tước đoạt giấc mơ của người khác, họ sẽ không thể yên giấc. Những cuộc nổi loạn ở Mỹ vẫn luôn xảy ra vì Giấc mơ Mỹ không dành cho tất cả; bởi vẫn luôn tồn tại những phân biệt về sắc tộc, màu da, giới tính, và tôn giáo; và luôn có  những người đã êm đềm với giấc mơ, trong khi rất nhiều người khác vẫn còn đang thao thức. Và định nghĩa về người Mỹ không đơn giản ở một tấm thẻ xanh hay sở hữu quốc tịch. Khi một ai đó muốn hỏi đi hỏi lại để truy tìm nguồn gốc của bạn sau khi bạn đã tự giới thiệu mình là người Mỹ, thì bạn cần có đủ tinh tế mới có thể nhận ra được sự kỳ thị đầy ẩn ý đó. Những mâu thuẫn nội tại như vậy khiến nước Mỹ luôn phải chuyển mình để mỗi ngày càng mạnh mẽ và tự do hơn. Nếu không còn những nghịch lý, đấu tranh, xung đột đó; nếu tự do và quyền lực sẽ chỉ nằm trong tay của một số người, thì nước Mỹ sẽ trở nên vô cùng tẻ nhạt.

Hiển nhiên, mọi sự đồng điệu đều tẻ nhạt như thế, nếu ta chỉ nhìn thấy thiên đường ở Mỹ qua những bức hình của bạn bè trên Facebook. Những biệt thự khép kín sang trọng, thơ mộng nép mình bên cánh rừng yên tĩnh, với những hàng cây rực rỡ đang mùa thay lá, những thung lũng êm đềm, những dòng sông mơ màng uốn lượn, … sẽ khiến ta khao khát được một lần đặt chân đến Mỹ, được thay đổi cuộc đời, được mơ giấc mơ Mỹ. Nhưng mọi thiên đường đều có những góc khuất buồn hiu của nó. Góc khuất đó là những phận đời trôi dạt như Joseph và người tình của anh ta—hai cuộc đời thang lang tìm đến nhau và tá túc dưới chân cầu trước mặt ngôi nhà nơi tôi từng ở. Chỉ cách nhau một con kênh nhỏ, mỗi ngày tôi đều nhìn thâý họ; và tất cả mọi sinh hoạt của họ đều phơi bày trước cửa số nhà tôi. Cả Joseph và người tình của anh ta đều là người Mỹ trắng. Mỗi ngày, cứ vào khoảng năm giờ sáng, tôi lại nghe tiếng gào thét thất thanh của Joseph, nguyền rủa bạn tình bỏ rơi anh ta để đi về đâu chỉ có Chúa mới biết. Nhưng cô ta đều trở về với anh vào buổi tối. Cả hai người đều không bình thường. Thỉnh thoảng, tôi lại bắt gặp Joseph lang thang ở các khu siêu thị để lục tìm thức ăn thừa trong các thùng rác công cộng, sau đó tha tất cả những gì tìm được về lại chân cầu trên chiếc xe đâỷ hàng của siêu thị. Cô bạn gái của anh thường đứng như người thất thần, áo quần tả tơi, vơi gương mặt rất cô đơn, ở những góc ngã tư đường. Thỉnh thoảng khi tôi từ đại học trở về nhà, lại bắt gặp cô đang ôm lấy cột điện, trên tay cầm một chiếc thẻ và lần lượt quẹt đi quẹt lại trong tuyệt vọng. Có lẽ lúc trước khi còn tỉnh táo, cô đã phá sản hay mất hết tiền trong một canh bạc nào đó, để rồi trở nên điên loạn chăng?

Nước Mỹ trong mắt tôi còn là bàn tay ấm áp tình người của một chủ nhà hàng Việt Nam vẫn chìa ra mỗi tối cho Joseph, trao cho anh ta những tô phở còn lại của Nhà hàng có tên là Ripple of Smiles (Sóng sánh nụ cười) mà ông ấy làm chủ, toạ lạc ngay phía đầu cầu, chênh chếch với túp lều của Joseph. Nước Mỹ là những người hàng xóm già neo đơn, không gia đình, thi thoảng vẫn dạy tôi làm bánh vào mỗi dịp cuối tuần, rồi không bao lâu sau, khi bệnh Alzheimer trở nên trầm trọng hơn, đã không còn nhận ra tôi là ai nữa. Một buổi chiều không lâu sau đó, khi có người đến dọn dẹp lại căn nhà của bà hàng xóm cô đơn— Nancy của tôi, tôi mới biết bà đã ra đi vài hôm trước trong một viện dưỡng lão. Một ông hàng xóm trên 80 tuổi cũng lìa bỏ cuộc đời trong cô độc như thế. Nước Mỹ vẫn còn đó những sinh viên mồ côi, bệnh tật, nợ nần, không nơi nương tựa mà tôi thỉnh thoảng vẫn gặp, và rất nhiều những cảnh đời buồn bã khác. James Baldwin, một nhà văn, nhà hoạt động nhân quyền có ảnh hưởng lớn của Mỹ đã từng viết: “Không phải tất cả những gì ta đối diện đều có thể thay đổi, nhưng sẽ chẳng có gì có thể thay đổi nếu ta không đối diện với chúng.” Ở Mỹ hay ở kỳ bất kỳ quốc gia nào trên thế giới cũng đều có những thực tế ảm đạm buộc con người phải đối diện và thay đổi, vì cũng chính James Baldwin đã cảnh báo: “Không phải tình yêu hay nôĩ sợ hãi nào khiến con người mù quáng: mà chính là sự vô cảm của họ.”

Khi xa quê hương, tôi mới cảm nhận được tâm hồn của người Việt xa xứ, qua những tác phẩm văn học của người Mỹ gốc Việt—thế hệ lớn lên trên quê hương mới là nước Mỹ. Trong những câu chuyện đẹp đẽ của họ không có thiên đường, bởi thiên đường luôn chỉ là ảo mộng. Nỗi ám ảnh của họ là chiến tranh, loạn lạc, tình yêu và sự đấu tranh sinh tồn trên một miền đất mới đầy thử thách. Những tác giả như Thi Bùi, Andrew Lam, Monique Truong, Bich Minh Nguyen, Viet Thanh Nguyen, Lan Cao, le thi diem thuy, Angie Chau, Vu Tran, Linh Dinh, Bao Phi, Aimee Phan, Ocean Vuong, Thanhha Lai … không ngợi ca thiên đường mà họ đang sống. Trái lại, họ khắc khoải với quá khứ, trăn trở với hiện tại, và ưu tư trước tương lai. Thế giới mà những tác giả này tạo ra không mời gọi những ảo tưởng phù du của người đọc về hạnh phúc không cần tranh đấu. Từ những trải nghiệm đầy biến cố và bấp bênh của gia đình họ từ trong lịch sử, những tác giả người Mỹ gốc Việt không lạc quan với hiện tại mà họ đang sống. Nhưng họ không tuyệt vọng. Và một nền văn học nhân bản như thế luôn giúp người đọc đối diện với những mặt trái của những điều đẹp đẽ, nhưng không phải để đắm chìm trong nỗi bi quan, mà để nuôi dưỡng hi vọng về những đổi thay, hướng đến một thế giới tốt đẹp và tươi sáng hơn.  

Khác với tuyệt vọng, bất an là một cảm xúc cần thiết để giúp ta không rơi vào ảo mộng thiên đường. Khi đọc tác phẩm sáng tạo phi hư cấu  đã đoạt giải thưởng của Hội nhà văn Mỹ, The Broken Country (Đất nước khổ đau) của nhà thơ người Mỹ Paisley Rekdal, tôi đã bị ám ảnh rất lâu bởi hình ảnh Rekdal đến thăm Viện Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam. Cô thường xuyên đến đó và đau khổ đứng nhìn những khối điêu khắc minh hoạ chiến công từ cuộc chiến tranh chống Mỹ: những chiếc xe Jeeps của Mỹ, những máy bay chiến đấu, và hàng loạt xe tăng xếp thành hàng dài. Trên nền bê tông đó còn có cả những mảnh kim loại cháy xém, biến dạng, những bộ phận của chiếc máy bay đã đứt lìa, méo mó. Một chiến sĩ—thiếu nữ đang kéo lê một mảnh vỡ từ cánh máy bay bằng dây thừng trên bờ cát trắng. Hình ảnh đó khiến Reckdal liên tưởng đến khải hoàn ca của những người chiến thắng và khúc bi ai của họ cho sự thất bại của kẻ thù. Với trái tim nhạy cảm của mình, Reckdal hình dung một phần xương thịt của cha anh mình đã lẫn trong những mảnh vỡ máy bay đó. Cô đứng chết lặng trong nỗi sợ hãi, đau buồn, và phẫn nộ tột cùng khi nghĩ đến những cuộc chiến tranh khác vẫn đang không ngừng diễn ra trên thế giới.

Cảm xúc của nhà thơ Paisley Rekal không dừng lại ở Đất nước khổ đau, nó đã vượt ra khỏi những trang sách và chạm đến trái tim và lòng trắc ẩn của toàn nhân loại. Đọc Rekdal khiến tôi nghĩ đến sức mạnh của văn hoá như một dòng sông vẫn không ngừng chảy. Quê hương của tôi đã bước vào văn học của Rekdal không giống như một thiên đường mà tôi vẫn hình dung, mà là một đất nước khổ đau với đầy những vết thương lịch sử, như những khối điêu khắc ám ảnh, bất động trước thời gian. Quê hương mà tôi vẫn nhớ da diết mỗi khi đi xa và không được trở về vào những ngày cuối năm sẽ luôn cần những đổi thay, chuyển động, như những mầm xanh luôn trỗi dậy trong ánh nắng của mặt trời tự do. Những mầm xanh đó sẽ vươn lên thành những tán cây khoẻ khoắn và đơm hoa kết trái trong một thế giới dẫu không phải là thiên đường nhưng vẫn xanh ngát màu của tình yêu và hi vọng.

Tiến sĩ Võ Hương Quỳnh đang giảng dạy tại Khoa Ngữ văn Anh thuộc Trường Đại học Hawaiʻi, Mānoa, Mỹ.

Tác giả gởi cho viet-studies ngày 9-2-21