Trích "Đông Âu Anh Hùng Truyện"
của Nam Nguyen
GORBI - NHIỀU NGƯỜI NỢ ÔNG MỘT CÂU XIN LỖI …
Lời nói đầu:
Trong lịch sử hiện đại ít có chính trị gia nào chịu nhiều điều tiếng
oan khuất như Mikhail Gorbachev. Người ta ghét ông, dè bỉu ông, căm giận
ông cả trong nước lẫn nước ngoài, cả vì những việc ông đã làm cũng như
những việc (theo họ cần làm) ông không làm hay không làm được… và điều
đó kéo dài cho đến tận hôm nay. Tuy vậy nếu xét về công trạng có lẽ nửa
sau của thế kỷ 20 chả có mấy cá nhân có thể sánh ngang được với ông về
công lao đối với quốc gia cũng như loài người. Tất nhiên là dưới những
góc nhìn khác nhau sẽ có những đánh giá khác nhau, và đây là đánh giá
chủ quan của tác giả, một người đã sống qua thời Gorbachev ở Liên Xô cũ
và cho đến cách đây 2 năm vẫn tự cho mình một thói quen rất ẩu: có gì
trầy trật trên đường đời thì đổ cho “Gorbi” (tên người Nga gọi ông) là
tiện nhất. Nhưng rồi tôi cũng hiểu ra, rằng chính mình còn nợ ông
Gorbachev một lời xin lỗi.
Bức ảnh lịch sử: 4 Tổng bí thư cuối cùng của CCCP có mặt.
Gorbachev trở thành TBT là việc được lịch sử sắp đặt (và Adropov thực
hiện)
Không cần đến kết quả trưng cầu dân ý ta cũng có thể đoán biết được
chính trị gia nào bị dân Nga ghét nhất: đó luôn là Mikhail Sergeyevich
Gorbachev (sinh năm 1931). Vốn dĩ người Nga đã hay sính ngoại và luôn
không hài lòng về các nhà cầm quyền rồi, nhưng điều bất biến là đa số họ
đều ghét Gorbachev một cách chân thành, không khoan nhượng và bất cần
logic (có lẽ tác giả hồi trước cũng bị lây cái tính Ivan phổi bò này
chăng?). Phải nhìn nhận rằng không ngẫu nhiên mà mọi tai họa đến với
nước Nga người ta lại đổ hết cho “Gorbi” - mà chắc là có một âm mưu
“phản PR” chống lại ông, bởi nếu đổ được bớt tội, bớt trách nhiệm được
cho ai kia thì sẽ có một số cá nhân khác tạm thời thở phào nhẹ nhõm,
người đời sẽ bớt soi mói hơn. Có thể thấy ngay, Gorbachev là nhân vật
rất phù hợp để tạo nên hình ảnh “kẻ tội đồ của dân tộc” như vậy, bởi vì:
-
Ông
khởi xướng ra cái việc chống rượu (“Luật khô”) năm 1985. Ai sống ở Liên
Xô những năm đó sẽ nhớ xếp hàng mua rượu khó thế nào, đến nước hoa còn
chả có mà mua (vì dân ghiền mua uống tạm), trong giờ làm việc mà loạng
quạng ngoài đường không mục đích lại có mùi mận chín nữa bị xích cổ ngay
(cái này từ thời Andropov) - mà người Liên Xô trong đầu có lẽ chả bao
giờ nguôi ngoai việc nghĩ xem phải “nhậu” thế nào, uống gì, với ai… Quả
đúng là “tội đồ” chứ còn gì nữa, riêng cái tội này thì 240 triệu công
dân Xô Viết sẽ còn thù đến hết đời… Cũng vì ông ít nhậu nhẹt, lại có vẻ
“nho nhã” thế nên dân Nga không khoái, có lẽ họ thấy gần gũi hơn những
vị lãnh đạo “giản dị” hơn, thích nhậu tối ngày như Boris Yeltsin hay
tính khí nông dân kiểu Khrushyov… Đấy mới là “người mình” - họ nghĩ thế
đấy! Những năm cuối 80 đó dân “cộng” mình nấu rượu lậu từ gạo, từ đường…
bán cho tây kiếm cũng khá đấy, thấy kể có vùng nấu cả từ kem đánh răng,
nên cũng khan hiếm nốt!
-
Bà vợ
Raixa kém ông một tuổi có lẽ là đệ nhất phu nhân đầu tiên của Liên Xô mà
đủ lịch thiệp, quí phái, thông thái, xinh đẹp, tiếng Anh giao tiếp vô
tư...để tháp tùng chồng mọi chỗ mọi nơi - quả là mấy chục năm Xô Viết
làm gì có tiền lệ như thế, và khi còn đang phải chạy tìm mua xà phòng
với bít tất bán phân phối thì người ta (nhất là phụ nữ) luôn ác cảm với
bà ấy (trên TV). Lại càng “ngứa mắt” hơn khi ông thực sự nghe lời vợ,
yêu vợ, và yêu suốt cuộc đời! (Vợ Gorbachev đã mất năm 1999).
-
Ông
khá hiền, lại đơn độc, lại chả có mafia hay nhà tài phiệt nào chống lưng
cả, nên quá là an toàn khi công kích ông về mọi mặt. Chứ cứ thử khơi
khơi mà thóa mạ “Sa hoàng Putin” hay chỉ cần cấp tỉnh trưởng, đại biểu
Đuma thôi xem, không mang họa ngay và luôn mới lạ.
-
Nhưng
cái “tội” lớn nhất mà dân Liên Xô cũ suốt bao năm nay bêu riếu, nhục mạ
ông, mà cái tên nhẹ nhàng nhất đặt cho ông là “kẻ phản bội” hay “điệp
viên của Washington” (Reagan, Thatcher, Kohl...) - đó là việc ông “phá
tan Liên bang Xô Viết”. Riêng về “tội” này rất cần phân tích thấu đáo
xem thế nào...
Lịch sử Liên Xô và Nga 1985-1995 là cuộc đối đầu của hai nhân vật này
Đỉnh điểm là 23/8/1991 khi Yeltsin thực sự tiếm quyền Gorbi
Để
thực sự hiểu về vai trò lịch sử của Gorbachev chúng ta cần nhìn lại hoàn
toàn lịch sử nước Nga và Liên Xô cũ, rồi nước Nga hiện đại, để xem cá
nhân này đã làm được việc gì:
Nước
Nga ngày trước ngoài tên gọi “Russia” ra thì còn một tên gọi nữa mà
phương tây hay dùng, đó là “Moscovia” - khá thông dụng ở những thế kỷ 15
đến 19. Vị vua Ivan đệ tam
và những người tiền nhiệm đã chiếm cứ được nhiều đất đai lắm, mà có vẻ
vẫn còn thòm thèm, thế nên phương Tây (nhất là Ba Lan và Litva) gọi
người láng giềng phía Đông không bằng tên “Nga”, hay “Nga vĩ đại” (phân
biệt với “Tiểu Nga” tức là Ukraina hiện nay - nơi lịch sử dân tộc Nga
bắt đầu”) - mà gọi bằng tên “Moscovia”, với ý rằng địa giới của các anh
là ở phía đằng kia, xung quanh Matxcơva đấy, đừng mò mẫm xa quá làm gì!
Phải nói rằng Moscovia (hay là đế quốc Nga, hay là gì đi nữa sau này các
vị Sa hoàng có thể thay đổi tên gọi quốc gia) rộng lớn lắm, thậm chí về
diện tích có lúc còn lớn hơn CCCP sau này. Nhưng thực lực cũng như uy
tín quốc tế thì Moscovia khá bình thường, chẳng thế mà Sa hoàng hồi cuối
19 và đầu thế kỷ 20 còn thua mấy cuộc chiến tranh nữa... Và đỉnh cao của
“Moscovia” chính là CCCP những năm 50-80 của thế kỷ trước, khi đó
“Moscovia - CCCP” là một trong hai đại cường quốc của nhân loại, và
chính CCCP tiến hành một cuộc chiến tranh (tất nhiên nên hiểu theo nghĩa
bóng) toàn cầu để tranh dành ảnh hưởng với đại cường quốc số 1 kia, là
nước Mỹ. Cuộc đấu vĩ đại này CCCP đã thua như chúng ta đều chứng kiến,
và sau đó nước Nga bây giờ chỉ thừa hưởng của CCCP được mỗi vũ khí hạt
nhân thôi chứ không có bất cứ một sự nổi trội nào khác nữa. Và lịch sử
dường như đang quay trở lại: nước Nga bây giờ giống một đế quốc Nga khi
xưa, một “Moscovia” hơn là giống CCCP, chẳng còn nhiều trọng lượng trên
trường quốc tế nữa. Nhưng tiềm năng của nó vẫn còn quá lớn, và lịch sử
sẽ cho thấy “Moscovia” còn sẽ không chịu đóng đinh với vai trò con gấu
ngủ đông đâu...
Gorbachev sang Việt Nam, đi thăm công trường Sông Đà từ 1982…
Ta không
nhìn thấy đó là lãnh đạo tương lai của CCCP nên mất đi sự tranh thủ cần
thiết cho sau này.
Khi đó Gorbachev mới là Ủy viên Bộ chính trị Liên Xô trẻ nhất
-“Tăng tốc” (4/1985): khẩu hiệu nhằm vào công nghiệp này giờ hầu như đã
đi vào dĩ vãng, nhưng chính nhờ nó mà phong trào “hợp tác xã”
(kooperativ) mới nảy sinh, những người giàu tương đối công khai bắt đầu
xuất hiện... tuy rằng cuối 1986 mới có luật cho các loại hình hoạt động
cá thể này.
-“Chống rượu bia” đã nói trên, tuy nghe thì văn mình nhưng thất bại ê
chề bởi đi ngược lại với bản tính muzik của người Slavơ - nhà nước thất
thu 62 tỷ rúp vì chương trình này! Lỗi này một phần cũng bởi Gorbi vốn
không phải người thích nhậu nhẹt bê tha...
-
Không
truy bức những người bất đồng chính kiến, thả viện sỹ Sakharov, không
đuổi Yeltsin ra khỏi đảng và không đẩy đi vùng sâu vùng xa - đây có lẽ
là “lỗi kỹ thuật” lớn nhất của cuộc đời Gorbachev - chỉ vì tính hiền
lành và khá tốt bụng ông đã tạo dựng cho mình một đối thủ quá nguy hiểm,
điều mà ít nhà lãnh đạo quốc gia để sót - và Gorbi đã phải trả giá đau
đớn vì lỗi này, như sau này ông luôn nói tới.
-“Perestroika” 1987 - cho phép kinh tế tư nhân cũng như dân chủ, bầu cử
tự do, nhưng đúng với tính cách của Gorbi, nửa vời. Rất nhiều người coi
ông là “tội đồ” - thì còn muốn thế nào nữa?
-“Glasnost”: điều tối quan trọng và tiến bộ, cho phép người dân được
nói, được viết tương đối tự do! Điều mà dân Nga sau này được hưởng và
gần như đã kịp quên cái “sự sung sướng” ấy nó đến từ bao giờ, vì ai?
Gorbi-Reagan-Bush ở Mỹ 1988. Về lịch duyệt Gorbi phải đối đầu với
những đối thủ quá “già dơ”
-
Kéo
hết quân Liên Xô ra khỏi Afganistan.
-
Cải
cách đảng cộng sản Liên Xô, dẫn tới chế độ cho phép nhiều đảng phái.
-
Chấm
dứt chiến tranh lạnh, giải trừ quân bị.
-“Học thuyết Sinatra” (khai tử học thuyết Breznev): chính sách của Liên
Xô dưới thời Gorbi cho phép các nước XHCN Đông Âu tự lo việc nội bộ của
mình. Chính nhờ đó mà nước Đức thống nhất không tốn một viên đạn, người
dân 2 miền nước Đức đều chịu ơn
Gorbi (và sau này mới biết chính Anh và Pháp muốn quá trình thống nhất
của Đức càng chậm càng tốt - họ sợ một nước Đức quá mạnh đối với châu
Âu!). Hay khi Rumania có lật đổ, chính Bush-cha đồng ý bật đèn xanh cho
Liên Xô đưa quân vào để thiết lập trật tự, nhưng Gorbachev đã từ chối!
Hoặc bởi lòng tốt của mình, hoặc tính tình không quyết đoán, nhưng rất
nhờ vào ông mà các nước XHCN khối Varshava đã thay đổi đường lối chính
trị của mình tương đối êm đẹp, không có sự can thiệp thô bạo nào từ phía
Liên Xô. Khối quân sự Varshava thế là cũng biến mất luôn! Liên Xô còn
khá tiếc nuối 3 nước cộng hòa Pribaltic “của mình” - nhưng rồi họ cũng
giành được độc lập, thế nên dù chả ưa gì Gorbachev nhưng Tổng thống
Putin sau này đã công nhận: “Gorbachev là một nhà dân chủ thực sự!”. May
mắn rất lớn cho hàng trăm triệu con người...
-“Phản bội Liên bang Xô viết” - điều này không thể chối cãi, mặc dù
chẳng có cách gì tránh khỏi, cuộc đấu tranh giữa “tủ lạnh” (thường rỗng
tuếch) và “ti vi” (nói “điều hay lẽ phải”) đã có người chiến thắng là
“tủ lạnh” lâu rồi! Dưới sức ép của Yeltsin, theo kịch bản đưa ra bởi Mỹ,
Gorbi đóng vai kịch “nạn nhân” khá vụng về, với đội hình phản loạn “Ủy
ban quốc gia về tình trạng khẩn cấp” khá ú ớ... trong cuộc tạo phản mùa
hè 1991, nào ngờ bản tính tin người của Gorbi đã hại chính ông - ông
thêm một lần nữa trở thành “tội đồ”! Nhưng việc ký tá để giải thể CCCP
sau đó là chuyện thủ tục thôi, thực chất thì đó là việc “khai tử”, chứ
việc “tử” đã xảy ra rồi, và ngay trong Kremlin. Nhưng nói đi cũng phải
nói lại, dân Nga (và cả Ukraina, Belarus nữa!) phải đội ơn Gorbi mới
phải, chứ nếu gặp phải kẻ ngang tàng (chẳng hạn tính cách “cùn” lại “sắt
đá” như Lukashenko bây giờ xem) và cố chấp, hắn cứ tống cổ Boris Yeltsin
vào tù, xua quân đội với KGB đi kìm kẹp quốc dân, thì với hoàn cảnh Liên
Xô như cuối những năm 80 còn lâu mới mong có thay đổi gì khả dĩ, dân
tình cứ việc xếp hàng dài mà mua giấy vệ sinh rồi nhổ nước bọt mà chửi
tục năm này qua năm khác...
Quả
là khó hiểu người Nga, muốn được tự do (đi đâu, làm gì, nói gì), kinh tế
thị trường, hòa nhập quốc tế... nhưng lại coi người đem lại cho mình tất
cả những thành quả ấy là “kẻ phản bội”. Nào có ai cấm hoài niệm đâu,
CCCP cũng có rất nhiều kỷ niệm đẹp đối với tất cả mọi người đã từng trải
nghiệm, nhưng thời đó đã xa! Người ta nhiều lần hỏi Gorbachev về việc
bản thân ông có tiếc nuối CCCP không, thì ông trả lời rất rõ ràng: ông
tiếc rằng những thay đổi mà ông và các cộng sự muốn tiến hành chúng lập
tức bị dừng ngay khi Liên bang chấm dứt, nếu được làm lại ông sẽ biến
đổi Liên Xô theo một cách khác, chậm hơn và chắc chắn hơn. Và không có
lỗi lầm “Yeltsin” nữa...
Hình
tượng Gorbachev trong con mắt người phương tây khác nhiều đấy: ông là
một anh hùng - người giải phóng, một vĩ nhân đã đem lại hòa bình cho
nhân loại. Giải thưởng Nobel vì hòa bình năm 1990 dành cho ông có lẽ là
chuyện quá nhỏ!
Cũng
phải nói thêm để hiểu rõ về “phản bội” - ai là người nhăm nhe “phản bội”
đầu tiên, các bạn sẽ không đoán ra đâu!!! Đó chính là Juri Andropov -
trùm an ninh KGB và người nâng đỡ Gorbachev. Vốn là cáo già trong chính
trị, lại nắm được nguồn tin là Reagan sẽ chơi trò chơi chạy đua vũ trang
nên ông này đã hiểu được cần thay đổi, chứ đua theo là mắc bẫy! Tuy vậy
vì còn Breznev và sau này vì lí do sức khỏe suy kiệt ông không thể tự
mình tiến hành các cải cách (mà cũng giời biết được, là liệu chúng có
hiệu quả hay không...). Có thể nói Gorbachev tiếp tục sự nghiệp mà “ông
thầy” Andropov đã manh nha... Sau này còn có Yakovlev - người luôn bám
sát Gorbi và theo lời tự kể thì là cha đẻ của nhiều cải cách mà Gorbi
chỉ làm nửa vời, với đặc tính nửa vời của mình. Và thêm một Boris
Yeltsin - nhà cải cách rất cá tính và mạnh mẽ nhưng chưa bao giờ có một
sáng kiến nào cả... Sự nghiệp “phản bội” cũng gian nan thế đấy!
Trong giai đoạn lịch sử này dễ hiểu là Liên Xô còn đang rối bời bời, đói
kém ra phết, đâu có lo được nhiều cho “các nước XHCN anh em” trong đó có
Việt Nam ta. Người Việt Nam cũng có logic phần nào giống người Liên Xô
cũ: việc Trung Quốc đánh Gạc Ma năm 1988 mà Liên Xô không bênh được tích
cực như 1979 - cũng oán trách, mà nào có biết khi đó họ còn đang có
Afganistan, rồi liên tục Khazakhstan, Gruzia-Osetia, Karabakh, Baku,
Dushanbe, Erevan, Pribaltik... toàn những điểm nóng cần đến sự tham gia
của quân đội ngay trong nước họ. “Ốc còn chưa tha nổi mình ốc...”.
Cuộc
gặp gỡ giữa TBT Nguyễn Văn Linh và TBT Goorbachev tại Đông Đức 8-10-1989
(qua lời kể của ông Lê Đăng Doanh) đã thất bại bởi việc ngành Ngoại giao
ta đã chuẩn bị tư tưởng cho đ/c Tổng bí thư không chính xác, để ông coi
“Gorbachev là kẻ cơ hội nhất hành tinh” và nếu đã coi nhau như thế thì
còn xin viện trợ hay bàn chuyện vô sản anh em kiểu gì nữa!? Nếu ai chăm
chú đọc từ đầu đến bây giờ thì có lẽ đều không đồng tình với đánh giá
này. Từ thời điểm này Việt Nam mới chính thức đi theo con đường XHCN
nhưng lại của riêng mình... Tuy vậy người dân Việt Nam không thể nói là
đã không được hưởng lợi gì từ Gorbachev và đường lối chính trị của ông,
những “đổi mới”, “nói và làm”, “hòa nhập mà không hòa tan”, “mở cửa”...
đều có nét gì đó giống những cải cách đã diễn ra tại Liên Xô vào những
năm 8X nóng bỏng ấy. Người Việt Nam ta trở nên “dễ sống hơn” có lẽ cũng
phần nào nhờ vào “perestroika” của Gorbachev!
Cuộc gặp 7/5/1991 giữa Gorbachev và ông Đỗ Mười chỉ có tính xã giao
Quan hệ Gorbachev-Putin rất khác lạ.
10 năm nay Gorbi phản đối việc Putin và Medvedev tái cử
Ông
chọn nơi cư trú là đất nước chịu ơn ông nhất
Kirsan - Đalai Latma XIV - Mikhail Gorbachev
Còn
tôi mỗi khi dẫn trẻ con ra Hàng Khay mua McDonald đều có một ý nghĩ: nếu
không có người đàn ông với cái bớt đỏ trên trán kia thì có khi lúc này
bố con chúng tôi đang xếp hàng mua đường củ cải viện trợ Liên Xô bằng
tem phiếu, sau khi đã bán vội được mấy cái may-xo cho con phe ở chợ
Giời… Ai bảo thời bao cấp không lãng mạn nào, cũng nhiều cung bậc cảm
xúc lắm đấy chứ, người với người sống để yêu nhau cơ mà! Thế rồi tự
nhiên có một kẻ tội đồ nhát gan, cơ hội, chắc là tay chân của đế quốc
sài lang xuất hiện tận Liên Xô và thế nào lại loay hoay phá vỡ mất cái
khung cảnh nên thơ ấy, giận quá đi mất thôi! Nhưng ngẫm lại, có lẽ tôi
phải nợ ông một lời xin lỗi và cảm tạ tự đáy lòng.
Ghi chú:
“Đánh sập Liên bang Xô Viết là ước mơ của cuộc đời tôi...!” là câu nói
nổi tiếng mà Gorbachev bị “nhét chữ vào mồm” - ông chưa bao giờ nói như
vậy cả và đã nhiều lần chính thức thanh minh, nhưng có vẻ chả mấy tác
dụng...
Một số ảnh đáng chú ý:
Ông có bà vợ Raixa tuyệt vời, mà vì vẻ lịch lãm của mình cũng bị
người đời đàm tiếu rất nhiều!
Gorbachev & Scorpions “Wind of Changes” là bài hát vận vào cuộc đời
ông.
Hai giải thưởng Nobel về hòa bình rất xứng đáng.