FINANCIAL TIMES

11-11-16

Liên bang Mỹ chống lại thế giới? Nước Mỹ của Trump và trật tự toàn cầu mới

Francis Fukuyama

Thất bại đáng kinh ngạc của Hillary Clinton trước Donald Trump trong cuộc bầu cử vừa qua, đánh dấu một bước ngoặt không chỉ đối với các chính trị gia Mỹ mà còn đối với toàn bộ trật tự thế giới. Dường như chúng ta đang ở trước ngưỡng một kỷ nguyên mới của chủ nghĩa dân tộc-dân túy, mà trật tự tự do đã thống trị kể từ khi được tạo lập vào những năm 1950 lại bị những khối đa số-dân chủ cuồng nộ giáng đòn. Nguy cơ rất lớn là chúng ta bị trượt vào thế giới của những chủ nghĩa dân tộc đều giận dữ và đầy tính tranh đoạt, và nếu điều này xảy ra thì nó sẽ đánh dấu một thời khắc quyết định như sự sụp đổ của Bức tường Berlin năm 1989. 

Phương cách chiến thắng của Trump hoàn toàn dựa vào cơ sở xã hội của phong trào mà ông ấy đã vận động. Nhìn vào bản đồ phiếu bầu ta thấy sự ủng hộ Clinton tập trung ở những thành phố dọc bờ biển, còn một dải rộng các thị trấn nhỏ và khu vực nông thôn lại kiến quyết bầu cho Trump. Những biến động đáng ngạc nhiên nhất là sự giằng co ở Pennsylvania, Michigan và Wisconsin - 3 tiểu bang công nghiệp phía Bắc từng liên tục bầu cho đảng Dân Chủ ở mấy cuộc bầu cử Tổng thống gần đây, đến mức Clinton còn không có ý định vận động ở đó. Ông ấy đã thắng nhờ thuyết phục được các đoàn thể công nhân, những người bị thiệt hại bởi quá trình phi-công nghiệp hóa, nhờ việc hứa hẹn "làm cho nước Mỹ vĩ đại trở lại" bằng cách khôi phục những việc làm đã mất cho các nhà máy.  

Chúng ta đã thấy điều này trong lịch sử. Đó là câu chuyện Brexit, với bộ phận đòi rời khỏi EU cũng tập trung tại các vùng nông thôn, các thị trấn nhỏ và các thành phố ngoại vi London. Cũng như ở Pháp, nơi mà cử tri thuộc giai tầng công nhân - mà cha mẹ và ông bà họ đã từng quen bầu cho các đảng cộng sản chủ nghĩa và xã hội chủ nghĩa - nay đang bỏ phiếu cho Mặt trận Dân tộc của Marine Le Pen. 

Nhưng chủ nghĩa dân tộc-dân túy là một hiện tượng có quy mô còn lớn hơn thế nhiều. Vladimir Putin vẫn ít được biết đến trong giới cử tri có học thức ở những thành phố lớn như St Petersburg và Moscow, song lại có sự hậu thuẫn khổng lồ ở phần còn lại của đất nước. Điều tương tự cũng đúng với Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Recep Tayyip Erdogan, người có sự ủng hộ nhiệt tình của tầng lớp trung lưu bậc dưới và bảo thủ, cũng như với Thủ tướng Hungary Viktor Orban, người nổi tiếng khắp nơi trừ Budapest.  

Giai tầng xã hội, mà ngày nay căn cứ theo trình độ học vấn, dường như là vết rạn xã hội có tính quyết định tại vô số các nước công nghiệp và các nước mới nổi. Nó lại bị chi phối trực tiếp bởi quá trình toàn cầu hóa và bước tiến không ngừng của công nghệ, vốn được hậu thuẫn bởi trật tự thế giới tự do chủ yếu được kiến tạo bởi Liên bang Mỹ từ năm 1945. 

Khi bàn về một trật tự thế giới tự do là chúng ta đang nói tới hệ thống đầu tư và thương mại quốc tế dựa trên những quy tắc, cái hệ thống đã thúc đẩy sự phát triển toàn cầu trong những năm gần đây. Hệ thống này giúp Iphone đặt cơ sở sản xuất ở Trung Quốc và tới được tay những khách hàng ở Mỹ hay châu Âu trong vòng 1 tuần trước Lễ Giáng sinh. Nó cũng tiếp sức cho phong trào của hàng triệu người dân từ các quốc gia nghèo đói cho tới các quốc gia giàu có, giúp họ tìm thấy những cơ hội lớn hơn cho chính mình và cho con cái mình. Hệ thống này đã vận hành đúng như vậy: từ năm 1970 cho đến cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008 ở Mỹ, lượng hàng hóa và dịch vụ toàn cầu đã tăng 4 lần, đưa hàng trăm triệu người ra khỏi đói nghèo, không chỉ ở Trung Quốc và Ấn Độ mà còn ở khu vực Mỹ Latin và châu Phi hạ-Sahara. 

Nhưng giờ đây ai cũng đau đớn nhận ra là những lợi ích của hệ thống ấy đã không đến được với tất cả mọi người. Các giai tầng công nhân ở thế giới phát triển đã thấy rằng việc làm của họ mất dần khi các công ty đi thuê ngoài và bóp nặn công suất để ứng phó với thị trường toàn cầu cạnh tranh một cách vô cảm. 

Câu chuyện dài kỳ này càng tồi tệ hơn do cuộc khủng hoảng nợ dưới chuẩn năm 2008 ở Mỹ, và khủng hoảng Eurozone 2 năm sau đó. Trong cả hai trường hợp, các hệ thống được thiết kế bởi giới tinh hoa - những thị trường tài chính tự do ở Mỹ, và những chính sách ở châu Âu như đồng Euro và hệ thống Schengen về di dân nội bộ - đã bất ngờ sụp đổ khi đối mặt với những cú sốc bên ngoài. Cái giá phải trả cho những lỗi lầm ấy đổ xuống đầu những công nhân bình thường hơn là xuống đầu chính giới tinh hoa ấy. Suốt từ đó đến nay, vấn đề thực sự không phải là tại sao chủ nghĩa dân túy lại trỗi dậy trong năm 2016, mà là tại sao nó lại mất quá nhiều thời gian đến vậy để khẳng định mình.  

Ở Liên bang Mỹ, có một sai lầm chính trị khi hệ thống không đại diện đầy đủ cho giai cấp công nhân truyền thống. Đảng Cộng Hòa bị thống trị bởi các tập đoàn Mỹ và các đồng minh của nó vốn đã hưởng lợi lớn từ quá trình toàn cầu hóa, trong khi đảng Dân Chủ trở thành đảng của đủ loại các chính trị gia - liên minh những phụ nữ, những người Mỹ gốc Phi, những người Mỹ gốc Latin, những nhà hoạt động vì môi trường, và cộng đồng LGBT - vốn không còn chú tâm vào các vấn đề kinh tế. 

Sai lầm của phái tả ở Mỹ khi đại diện cho giai cấp công nhân được phản chiếu thành những sai lầm tương tự ở châu Âu. Nền dân chủ xã hội ở châu Âu đã yên ổn với quá trình toàn cầu hóa từ 2 thập kỷ trước, dưới dạng chủ nghĩa ôn hòa kiểu Tony Blair hay dưới một dạng chủ nghĩa cải cách tân tự do được thiết kế bởi các đảng viên Dân chủ Xã hội của Gerhard Schroder trong những năm 2000.  

Nhưng sai lầm lớn hơn nữa của phái tả thì giống sai lầm ở giai đoạn trước năm 1914 và thời kỳ Thế Chiến I, khi mà - theo cách nói của triết gia Ernest Geller người Séc gốc Anh - một bức thư đáng lẽ phải gửi vào hòm thư "giai cấp" thì lại bị gửi vào hòm thư "dân tộc". Cái dân tộc hầu như luôn lấn át cái giai cấp, vì cái dân tộc có thể khai thác được nguồn sức mạnh từ tính đồng nhất, từ khát vọng gắn bó với một cộng đồng văn hóa hữu cơ. Khát vọng từ tính thống nhất này giờ đây đang trỗi dậy dưới hình thù phái cực hữu ở Mỹ, vốn là một tập hợp trước kia bị tẩy chay, gồm những nhóm người tiếp thu chủ nghĩa dân tộc da trắng dưới dạng này hay dạng khác. Song ngay cả khi không kể đến những người cực đoan này, thì nhiều công dân Mỹ bình thường cũng bắt đầu thắc mắc rằng tại sao cộng đồng của họ lại có ngày càng nhiều dân nhập cư, và rằng ai đã quy định ra một hệ thống ngôn ngữ chuẩn mực mà căn cứ theo nó thì thậm chí còn chẳng thể phàn nàn về vấn đề dân nhập cư ấy nữa. Đây là lý do tại sao Donald Trump giành được lượng phiếu bầu khổng lồ từ các cử tri có học vấn tốt và cả các cử tri khá giả, những người không là nạn nhân của quá trình toàn cầu hóa nhưng vẫn cảm thấy rằng đất nước đang lạm dụng mình. Chẳng cần nói cũng biết sự việc tương tự chính là nguyên nhân sâu xa dẫn tới cuộc trưng cầu Brexit.

Vậy chiến thắng của Trump sẽ gây ra những hậu quả rõ ràng nào đối với hệ thống quốc tế? Trái với những người chỉ trích mình, Trump có một quan điểm nhất quán và được cân nhắc kỹ lưỡng: ông ấy là một nhà dân tộc chủ nghĩa trong chính sách kinh tế, và trong quan hệ với hệ thống chính trị toàn cầu. Ông ấy đã khẳng định thẳng thừng là sẽ tìm cách đàm phán lại các hiệp định thương mại hiện hành như NAFTA và có lẽ cả WTO, còn nếu ông ấy không đàm phán được như mình muốn, thì ngoài ra ông ấy đang cân nhắc việc rút khỏi các hiệp định ấy. Ông ấy còn ca ngợi những nhà lãnh đạo "mạnh mẽ" như Putin của Nga, một người bất chấp tất cả miễn là đạt được mục đích bằng hành động quyết đoán. Ông ấy chắc chắn không giống các nhà lãnh đạo đồng minh truyền thống của Liên bang Mỹ như NATO, Nhật Bản hay Hàn Quốc, những người mà ông ấy tố cáo là đang hưởng không sức mạnh Mỹ. Từ đó thấy rằng đã sẵn sàng có một cuộc đàm phán lại về các hiệp định cùng đóng góp, ở đấy sẽ kèm theo điều kiện cho việc hậu thuẫn các nhà lãnh đạo này. 

Không thể đánh giá thấp sự nguy hại của các quan điểm ấy đối với cả nền kinh tế lẫn hệ thống an ninh toàn cầu. Thế giới ngày nay đầy rẫy chủ nghĩa dân tộc về kinh tế. Theo truyền thống, một chế độ thông thoáng về đầu tư và thương mại lại dựa vào sức mạnh bá chủ của Mỹ để duy trì hiện trạng. Nếu Liên bang Mỹ bắt đầu hành động đơn phương để thay đổi các điều khoản hợp đồng thì nhiều tay chơi đầy quyền lực trên thế giới sẽ sẵn sàng trả đũa, và kích hoạt một đợt suy thoái kinh tế gợi nhớ tới những năm 1930.

Nguy cơ cũng lớn như vậy đối với hệ thống an ninh toàn cầu. Nga và Trung Quốc được biết tới trong vài thập kỷ gần đây như là các cường quốc chuyên chế hàng đầu, đều có những tham vọng về lãnh thổ. Quan điểm của Trump về Nga đặc biệt gây lo ngại: ông ấy chưa hề thốt ra lời chỉ trích nào nhằm vào Putin, và từng nói rằng việc Putin chiếm đóng Crimea dường như là công bằng. Sự thiếu hiểu biết của ông ấy về những khía cạnh quan trọng nhất trong chính sách ngoại giao, sự rõ ràng một cách nhất quán của ông ấy khi nhắc tới Nga cho thấy Putin ít nhiều có tầm ảnh hưởng đối với Trump, có lẽ dưới dạng các khoản vay từ những nguồn ở Nga đã giúp Trump duy trì đế chế kinh doanh của mình. Nạn nhân đầu tiên của bất kỳ nỗ lực kiểu-Trump nào nhằm "hòa hợp hơn" với Nga sẽ là Ukraine và Gruzia, hai nước dựa vào sự hậu thuẫn của Mỹ để giữ lấy tính độc lập của họ với tư cách là những nền dân chủ đang bị thử thách. 

Không những vậy, một nhiệm kỳ tổng thống của Trump sẽ báo hiệu cái kết của kỷ nguyên mà Mỹ là biểu tượng về nền dân chủ đối với người dân sống dưới các chế độ chuyên chế-tham nhũng trên thế giới. Ảnh hưởng của Mỹ luôn phụ thuộc vào "quyền lực mềm" của nó nhiều hơn là vào những đề án sai lầm sử dụng lực lượng vũ trang, như cuộc xâm lược Iraq chẳng hạn. Lựa chọn của Mỹ hôm thứ Ba vừa rồi cho thấy sự chuyển dịch của các bên từ phe chủ nghĩa quốc tế-tự do sang phe chủ nghĩa dân tộc-dân túy. Không phải ngẫu nhiên mà Trump được ủng hộ mạnh mẽ bởi Nigel Farage của UKIP, cũng không phải ngẫu nhiên mà một trong những người đầu tiên chúc mừng ông ấy là Marine Le Pen của Mặt trận Dân tộc Pháp. 

Năm vừa qua, đã xuất hiện một bài quốc tế ca dân tộc-dân túy mới, mà theo đó các nhóm cùng chí hướng chia sẻ thông tin với nhau và hỗ trợ nhau xuyên biên giới. Nước Nga của Putin là một trong những người góp phần nhiệt tình nhất vào sự nghiệp này, không phải vì nó quan tâm tới sự thống nhất dân tộc của nhân dân các nước khác, mà đơn giản là để phá hoại. Cuộc chiến thông tin mà Nga vừa phát động, bằng việc xâm phạm các thư điện tử của Uỷ ban Quốc gia đảng Dân Chủ, đã gây thiệt hại to lớn cho các cơ quan, tổ chức của Mỹ, và chắc rằng điều đó còn tiếp diễn. 

Vẫn có nhiều điều bất định khi nói về nước Mỹ mới. Trump là một nhà dân tộc chủ nghĩa nhất quán và hết mình, ngoài ra ông ấy cũng rất cẩn trọng. Ông ấy sẽ làm gì khi nhận ra rằng các nước khác sẽ không đàm phán lại các hiệp ước thương mại hiện hành hay các hiệp định liên minh theo ý ông ấy? Liệu ông ấy sẽ chấp nhận cái thỏa thuận tốt nhất có thể được, hay đơn giản là ông ấy bỏ về? Có nhiều chuyện để nói về những hiểm họa khi ông ấy chạm vào nút bấm hạt nhân, nhưng theo cảm nhận của tôi thì ông ấy theo đuổi chủ nghĩa biệt lập nhiều hơn là việc sử dụng lực lượng quân sự khắp thế giới. Khi đối mặt với thực tế cuộc nội chiến tại Syria, có lẽ cuối cùng ông ấy sẽ vớ lấy một trang trong sách giải trí của Obama và đơn giản là tiếp tục gạt vấn đề Syria sang một bên. 

Trong chuyện này, vấn đề tính cách đóng một vai trò nhất định. Cũng như nhiều người Mỹ khác, tôi khó mà hình dung được một phong thái nào lại ít phù hợp với vị thế nhà lãnh đạo thế giới tự do đến vậy. Điều này chỉ một phần là hệ quả từ những quan điểm của ông ấy về chính sách quan trọng, còn phần lớn là hệ quả từ sự tự mãn cao độ và sự nhạy cảm của ông ấy khi bị coi thường. Tuần trước, lúc đứng cùng những người được tặng Huân chương Danh dự, ông ấy buột miệng rằng mình cũng dũng cảm, "sự dũng cảm trong lĩnh vực tài chính". Ông ấy quả quyết rằng mình muốn trả đũa mọi đối thủ và người chỉ trích. Khi đối mặt với các nhà lãnh đạo khác trên thế giới - những người coi thường ông ấy, liệu ông ấy sẽ phản ứng như một trùm xã hội đen bị thách thức, hay sẽ như một doanh nhân cẩn trọng? 

Ngày nay, thách thức lớn nhất đối với nền dân chủ-tự do đến không quá nhiều từ các thế lực chuyên chế trắng trợn như Trung Quốc chẳng hạn, mà chủ yếu đến từ bên trong. Ở Liên bang Mỹ, Anh, châu Âu và nhiều quốc gia khác, bộ phận cổ súy dân chủ trong hệ thống chính trị đang vùng lên chống lại bộ phận cổ súy tự do, và đe dọa sử dụng quyền hợp pháp rõ ràng của họ để phá vỡ những luật lệ có tính chất bó buộc trước đây, đặt nền móng cho một thế giới cởi mở và tôn trọng lẫn nhau. Giới tinh hoa cổ súy tự do đã kiến tạo thế giới này cần lắng nghe những tiếng nói giận dữ ngoài cổng, cần coi sự thống nhất và sự bình đẳng xã hội là những vấn đề hàng đầu mà họ phải giải quyết. Dù sao chăng nữa, chúng ta cũng sẽ ở trong một cuộc đua khắc nghiệt trong vài năm tới đây. 

Người dịch: Đào Anh Dũng