|
LUẬT KHOA
Cái giá của phong tỏa, ai phải trả?
Không phải những người quyền cao chức trọng hay những ai đang
chăn êm nệm ấm.
YÊN KHẮC CHÍNH Bạn
mắc một bệnh lạ, nhập viện và rơi vào hôn mê. Sau khi tỉnh dậy, bác sĩ
giải thích rằng họ đã phải cắt một quả thận của bạn. Đây là sự đánh đổi,
hy sinh cần thiết để cứu mạng sống của bạn. Bây
giờ, hãy thử tượng cùng một trường hợp đó, nhưng bạn tỉnh dậy và nghe
bác sĩ giải thích rằng họ phải cắt một quả thận của bạn để cứu mạng một
người khác. Tình
huống này được Stephen John, giảng viên triết học tại Đại học Cambridge
đặt ra trong một
bài viết bàn về căn cứ đạo đức của quyết định phong tỏa trong đại
dịch. [1]
Trường hợp cắt thận của một người để cứu sống chính họ đại diện cho lối
tiếp cận “vị thân” (intrapersonal). Đây là quyết định mà tất cả cùng
thắng.
Trường hợp sau là “vị tha” (interpersonal), hay vì người khác. Đây là
kiểu quyết định sẽ có người thắng và có kẻ thua thiệt. Đối
mặt với dịch bệnh, nhiều chính phủ ngay lập tức đưa ra quyết định phong
tỏa. Để đạt được sự ủng hộ của người dân, các chính phủ tuyên truyền với
thông điệp rằng đây là phương thức duy nhất có thể bảo vệ mạng sống của
mọi người, có lợi cho tất cả, một kiểu vị thân – mọi người cùng thắng.
Thông điệp đó khác xa thực tế. Khác
biệt rõ ràng nhất đến từ tính chất của dịch bệnh COVID-19: các thống kê
cho đến nay đều cho thấy nó gây hại nhiều nhất đến nhóm đối tượng người
lớn tuổi và người có bệnh nền, trong khi gây rất ít nguy hiểm cho những
người trẻ tuổi khỏe mạnh. Các
biện pháp phong tỏa nghiêm ngặt rõ ràng ảnh hưởng nhiều hơn đến nhóm
người trẻ tuổi – họ bị mất việc làm, mất thu nhập, mất cơ hội học hành,
và mất tự do cá nhân.
Trong một số trường hợp, ngay cả khi so sánh về nhân mạng, cái giá phải
trả từ hậu quả của việc phong tỏa cao hơn cái được từ quyết định đó. Đó
là kết luận từ nghiên
cứu của một nhóm tác giả công bố hồi tháng 6/2021 trên trang web của
Ngân hàng Thế giới (World Bank). [2] Nghiên cứu cho biết ở các nước có
thu nhập thấp, cứ mỗi sinh mạng được cứu khỏi COVID-19 nhờ vào quyết
định phong tỏa, sẽ có 1,76 sinh mạng của trẻ em bị mất đi do các thiệt
hại kinh tế phát sinh từ hành động phong tỏa đó. Tỷ lệ này ở các nước có
thu nhập trung bình và cao lần lượt là 1:0,59 và 1:0,06. Việc
thế hệ trẻ phải gánh chịu phần thiệt hại lớn hơn từ chính sách phong tỏa
được gọi là “sự đánh đổi xuyên thế hệ” (intergenerational tradeoff).
Nhưng đó không phải là sự đánh đổi duy nhất.
Chính sách phong tỏa khiến người nghèo gánh chịu phần thiệt hại lớn hơn
nhiều so với những người giàu có. Lưu ý rằng thiệt hại ở đây là trong
tương quan của từng nhóm người. Người giàu có thể mất hàng tỷ đồng nhưng
họ vẫn còn đủ nguồn lực để sống khỏe trong thời gian cách ly. Trong khi
đó với những người nghèo, chỉ cần mất đi vài triệu đồng thu nhập là đủ
để đẩy họ vào cảnh khốn cùng. Thử
hình dung trường hợp một người phụ nữ bán vé số 50 tuổi ở Sài Gòn. Bình
thường với công sức của mình người đó có thể kiếm đủ thu nhập để trang
trải bữa ăn, tự nuôi sống bản thân. Khi thành phố phong tỏa, cô bị cấm
ra ngoài đường, mất đi chiếc cần câu cơm. Lúc này, cô buộc phải phụ
thuộc vào sự cưu mang của người khác, nếu không, sẽ chết đói. Đặt
trường hợp người bán vé số bị nhiễm COVID-19, nếu không có bệnh nền, xác
suất tử vong là thấp, thậm chí có thể hoàn toàn không có triệu chứng gì. Một
trường hợp cụ thể xuất
hiện trên mạng xã hội vừa qua minh họa rõ hơn sự đánh đổi này. [3] Theo
câu chuyện, hai anh em người Thanh Hóa lên Hà Nội làm phụ hồ. Gặp đợt
phong tỏa, vừa không có việc làm, lại không được chủ chi trả tiền công,
hai người này lang thang vất vưởng nhiều ngày không có gì bỏ bụng, cũng
không có tiền về quê. Cuối cùng họ phải đánh liều đi xin ăn. Hai
người thanh niên khỏe mạnh, một 21 tuổi, một 15 tuổi, nếu không may bị
nhiễm bệnh, xác suất cao họ sẽ chỉ có những triệu chứng như cúm thông
thường, hoặc thậm chí không có triệu chứng gì. Nhưng giờ đây, với chính
sách phong tỏa để kiềm chế dịch bệnh, họ lại bị đẩy vào cảnh chết đói. Như
vậy, với những người như cô bán vé số hay hai cậu thanh niên phụ hồ,
thiệt hại từ chính sách phong tỏa rõ ràng lớn hơn nhiều so với rủi ro từ
việc lây nhiễm bệnh.
Chính những người nghèo mới là đối tượng phải chấp nhận “đánh đổi vị
tha” (interpersonal tradeoff) – gánh phần thua thiệt để bảo vệ những
người khác. Ở
Việt Nam, thực tế này không những không xuất hiện trong các thông điệp
về phòng chống dịch, mà ngược lại, những người nghèo lại trở thành đối
tượng bị công kích, thậm chí là trừng phạt do không chịu tuân thủ các
quy định cách ly phong tỏa.
Trong khi những người có điều kiện an nhiên kê cao gối ngủ tại nhà những
ngày cách ly, thả hồn đọc sách, vui vẻ học nấu ăn, chăm sóc cây cảnh hay
cắm mặt luyện phim chơi game, thì rất nhiều người khác bị bó chân trong
những phòng trọ bít bùng chỉ vài mét vuông chật hẹp, lo lắng về tiền ăn
tiền phòng tiền điện tiền nước và đủ thứ chi phí khác.
Thách thức lớn nhất của những người có điều kiện là vượt qua cơn chán
chường. Thử thách đối với những người khác là tìm cách sống sót. Ngay
cả khi những người nghèo được nhận trợ cấp từ ngân sách – là tiền mà họ
có phần đóng góp trong đó – thì nó vẫn chỉ như muối bỏ bể.
Thống kê từ một bài viết trên
Luật Khoa có thể chỉ ra số tiền chi cho những người trong lực lượng
chống dịch như công an gấp nhiều lần so với tiền trợ cấp cho người dân
(mà đó mới là phụ cấp, chưa tính lương và các khoản khác dành cho lực
lượng này). [4] Rồi
còn vô số trường hợp những người giàu có cậy
nhờ quan hệ tìm cách chen hàng luồn lách để được tiêm vaccine mà
không hề gặp phải hậu quả gì, trong khi đa phần người nghèo không có
cách chi tiếp cận với vaccine. [5] Ngay cả khi thuộc nhóm lớn tuổi và có
bệnh nền, họ cũng không phải những người được ưu tiên hàng đầu trong
danh sách được tiêm.
Trong các thông điệp tuyên truyền phòng chống dịch của chính quyền,
người ta thường xuyên bắt gặp những tuyên bố kiểu “chấp nhận hy sinh lợi
ích kinh tế” của
Thủ tướng hay “thành phố thời gian qua đã nhận cái khó về phía
mình” của
lãnh đạo TP. Hồ Chí Minh. [6][7] Nếu
có thống kê cụ thể, thiệt hại mà những người nghèo phải gánh chịu trước
các chính sách phong tỏa, xét trong tương quan nguồn lực của họ, chắc
chắn vượt xa so với những “hy sinh” và “cái khó” mà bất kỳ lãnh đạo
chính quyền nào phải chịu, nếu có.
Những điều trên không dẫn tới kết luận phong tỏa là chính sách sai lầm. Quan
điểm đồng thuận của phần lớn chuyên gia vẫn cho rằng ngoài vaccine,
phong tỏa là cách tốt nhất để hạn chế đà lây lan của dịch bệnh. Tuy
nhiên, có ít nhất ba vấn đề trong chính sách phong tỏa cần phải thay
đổi. Một
là thông điệp phải minh bạch: đây không phải là lựa chọn mà tất cả cùng
gánh chịu phần thiệt hại như nhau. Rõ ràng đang có những người phải chịu
thiệt thòi hơn hẳn những nhóm khác, và sự đánh đổi đó của họ không được
ghi nhận đúng mức. Hai
là phải có các chính sách phân phối nguồn lực đảm bảo nhóm người đang
chịu thiệt hại nhiều hơn nhận được hỗ trợ tương đương với phần đánh đổi
mà họ phải gánh cho cả cộng đồng. Và
cuối cùng là loại bỏ những biện pháp chống dịch cực đoan trong đó đẩy
hết phần khó về phía người nghèo, buộc họ phải ở trong thế hoặc phản
kháng để sinh tồn, hoặc chấp nhận làm chốt thí để giữ gìn đại cục.
Chú thích: 1.
A. (2020, June 18). The Ethics of Lockdown: Communication,
Consequences, and the Separateness of Persons. Kennedy Institute of
Ethics Journal. https://kiej.georgetown.edu/ethics-of-lockdown-special-issue 2. The
intergenerational mortality tradeoff of covid-19 Lockdown policies in
low- and MIDDLE-INCOME COUNTRIES. World Bank Blogs. (n.d.). https://blogs.worldbank.org/developmenttalk/intergenerational-mortality-tradeoff-covid-19-lockdown-policies-low-and-middle 3.
Facebook. (2021). https://www.facebook.com/lien.huynh.120471/posts/2330464177087910 4.
Trực, B. C. (2021, July 19). Bao nhiêu tiền đã được chi cho Bộ Công
an để “chống dịch”? Luật Khoa Tạp Chí. https://www.luatkhoa.org/2021/07/bao-nhieu-tien-da-duoc-chi-cho-bo-cong-an-de-chong-dich 5.
Minh, N. (2021, July 22). Có bao nhiêu “cháu ngoại” đã trót lọt chen
hàng để tiêm vaccine trước? Luật Khoa Tạp Chí. https://www.luatkhoa.org/2021/07/co-bao-nhieu-chau-ngoai-da-trot-lot-chen-hang-de-tiem-vaccine-truoc 6.
H. (2020b, February 6). Chấp nhận hy sinh một số lợi ích kinh tế để
bảo vệ sức khỏe, tính mạng của nhân dân. Https://Dangcongsan.Vn. https://dangcongsan.vn/thoi-su/chap-nhan-hy-sinh-mot-so-loi-ich-kinh-te-de-bao-ve-suc-khoe-tinh-mang-cua-nhan-dan-548033.html 7.
Phúc C. N. H.-. (2021, July 8). Phó Chủ tịch UBND TPHCM giải thích về
yêu cầu “đóng cửa” hàng quán ăn uống. Tin tức mới nhất 24h – Đọc Báo
Lao Động online – Laodong.vn. https://laodong.vn/kinh-te/pho-chu-tich-ubnd-tphcm-giai-thich-ve-yeu-cau-dong-cua-hang-quan-an-uong-928312.ldo |