Tuy nhiên, Việt nam và các nước trong khu vực đã hoàn toàn bất ngờ trước hành động đặt giàn khoan dầu HD 981 của Trung Quốc gần quần đảo Hoàng Sa đang tranh chấp giữa hai nước vào đầu tháng 5 vừa qua, và việc Trung Quốc huy động hàng trăm tàu các loại bao gồm tàu chiến để bảo vệ giàn khoan ngay trong vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam. Tiến sĩ Hoàng Anh Tuấn nói:

Hoàng Anh Tuấn: hành động của Trung Quốc làm ASEAN bất ngờ. Một mặt chúng tôi nhìn thấy hy vọng, tương lai phát triển quan hệ giữa ASEAN và Trung Quốc, nhưng mặt khác thật bất ngờ khi quan hệ giữa hai phía bị chuyển sang một hướng khác mà không một ai đoán trước.

Trong hội thảo về biển Đông tại Trung tâm Chiến lược và Nghiên cứu quốc tế tại Washington DC vào hai ngày 10 và 11 tháng 7 vừa qua, Tiến sĩ Trần Trường Thủy, Giám đốc Quỹ nghiên cứu biển Đông thuộc Học viện Ngoại giao Việt Nam cáo buộc Trung Quốc gia tăng các đòi hỏi chủ quyền bằng cách làm phức tạp thêm vấn đề tại biển Đông bằng nhiều hình thức.

Trần Trường Thủy:  Trung Quốc đang gia tăng các đòi hỏi chủ quyền của mình qua phạm vi và bằng các biện pháp làm phức tạp thêm tình hình ngay tai hiện trường, qua chính sách ngoại giao và nội địa.

Tiến sĩ Trần Trường Thủy cáo buộc Trung Quốc đang chuẩn bị các bước cần thiết để mở một vùng nhận dạng phòng không tại biển Đông tương tự như vùng nhận dạng phòng không ở biển Hoa Đông mà Trung Quốc thiết lập vào tháng 11 năm ngoái. Bên cạnh đó Trung Quốc vẫn tiếp tục chính sách chia rẽ ASEAN như đã làm trước kia bằng cách đưa ra các lời hứa và cam kết hợp tác về kinh tế với các nước trong ASEAN vốn không có những tranh chấp trực tiếp với Trung Quốc tại biển Đông. Theo tiến sĩ Trần Trường Thủy, những hành động gần đây của Trung Quốc cho thấy nước này đã chuyển từ chiến thuật gây hấn do phản ứng lại sang chủ động gây hấn.

Giấc mộng Trung Hoa của ông Tập Cận Bình

Có một số ý kiến được các học giả quốc tế đưa ra về mối liên quan giữa những hành động gần đây của Trung Quốc và chính sách của nhà lãnh đạo mới Tập Cận Bình. Đáng chú ý là ý kiến của học giả Yun Sun, chuyên gia về Trung Quốc thuộc Trung tâm nghiên cứu Stimson, Hoa Kỳ. Phát biểu trong một hội thảo gần đây về biển Đông, học giả Yun Sun nhận định:

Yun Sun:  Trung Quốc thấy là sự kiềm chế hành động của Trung Quốc trong quá khứ đã không cải thiện được vị thế của Trung Quốc trong đòi hỏi chủ quyền một chút nào và việc Trung Quốc không hành động đã dẫn đến việc các nước khác gia tăng sự hiện diện và đòi hỏi chủ quyền của họ tại biển Đông. Vì vậy để cải thiện vị trí của mình trong cuộc chơi và trong các đàm phán tương lai, Trung Quốc đã phải thay đổi quan niệm về hiện trạng không thân thiện của Trung Quốc… ở mức rộng và cao hơn, Trung Quốc đã có chiến lược quốc gia từ nhiều năm trước về xây dựng một cường quốc biển. Trong khi sự mở rộng của hải quân Trung Quốc gặp nhiều trở ngại tại biển Hoa Đông từ phía Nhật bản và xuống tới Philippines. Biển Đông cho hải quân Trung Quốc một khu vực dễ dàng hoạt động hơn.

Theo ý kiến của nhiều chuyên gia quốc tế, các nước có tranh chấp chủ quyền với Trung Quốc ở khu vực biển Đông hiện không có khả năng cạnh tranh về mặt trang bị quân sự với Trung Quốc. Trong khi đó, các nước ASEAN vẫn tiếp tục chia rẽ về cách tiếp cận với Trung Quốc trong vấn đề này.

Học giả về Trung Quốc thuộc Trung tâm Chiến lược và Nghiên cứu Quốc tế, ông Christopher Johnson, cho rằng, những hành động chưa từng có trước đây của Trung Quốc ở biển Đông thực ra đã nằm trong một chiến lược lâu dài của Trung Quốc. Tuy nhiên ông thừa nhận, Chủ tịch Tập Cận Bình có cái nhìn về Trung quốc khác với những người tiền nhiệm.

Christopher Johnson: Ông Tập Cận Bình có cái nhìn mang tính tư tưởng hơn so với những người tiền nhiệm trước đó về thế giới và vị trí của Trung Quốc trên thế giới…

Trong nhiều bài báo và phân tích gần đây trên thế giới, các học giả cũng nói đến học thuyết mới của ông Tập Cận Bình về cái mà ông gọi là ‘Giấc mộng Trung Hoa’. Trong bài diễn văn đầu tiên trên cương vị người đứng đầu Trung Quốc vào ngày 19 tháng 8 năm 2013, ông Tập Cận Bình đã nói ‘việc thực hiện Giấc mộng Trung Hoa về sự phục hưng dân tộc vĩ đại có nghĩa là Trung Quốc trở thành một đất nước thịnh vượng, một quốc gia được tiếp sức sống mới và có nhân dân hạnh phúc’. Học thuyết mới này theo đánh giá của các học giả quốc tế xuất phát từ việc nhà lãnh đạo Trung Quốc muốn khôi phục lại hình ảnh của một đất nước Trung Hoa vĩ đại trong quá khứ, và điều này có ảnh hưởng nhất định đến chính sách ngoại giao của nước này.

Để thực hiện những mục tiêu mà mình đưa ra, Chủ tịch Tập Cận Bình đã thực hiện thâu tóm việc kiểm soát các hoạt động liên quan đến các hoạt động đòi và bảo vệ chủ quyền của Trung Quốc trên biển Đông. Học giả Christopher Johnson cho rằng, những gì đã xảy ra gần đây trên biển Đông đều có sự đồng ý và chỉ đạo từ ông Tập Cận Bình. Điều này khác với những gì diễn ra dưới thời ông Hồ Cẩm  Đào, người bị chỉ trích là đã mất kiểm soát với các cơ quan phụ trách vấn đề chủ quyền của Trung Quốc ở biển Đông.

Học Giả Christopher Johnson cũng cho rằng ông Tập Cận Bình là người sẵn sàng chấp nhận rủi ro cao hơn so với những các lãnh đạo Trung Quốc trước đó. Điều này kết hợp với việc thâu tóm quyền lực của ông Tập Cận Bình, học giả Johnson cho rằng sẽ rất khó để đoán biết được những hành động trong tương lai của ông ở các khu vực tranh chấp.