Những bài học về Ukraine

Nguyễn Quang Dy

Tuy tình báo Mỹ và phương Tây đã cảnh báo về khả năng Nga có thể tấn công Ukraine bất cứ lúc nào, nhưng nhiều người vẫn hoài nghi và bất ngờ khi chiến sự nổ ra. Điều gì phải đến đã đến. Rạng sáng ngày 24/2 (giờ Moscow), Tổng thống Putin đã tuyên bố “chiến dịch quân sự đặc biệt” nhằm “phi quân sự hóa” Ukraine. Ngay lập tức, quân đội Nga đã đồng loạt bất ngờ tấn công Ukraine từ ba hướng: phía Đông, phía Bắc, và phía Nam.

Tuy Putin nói “Nga không có ý định chiếm đóng Ukraine”, nhưng ngoại trưởng Mỹ Anthony Blinken tin rằng “Nga có ý định lật đổ chính phủ Zelensky” để lập một chính phủ mới thân Nga tại Ukraine. Việc Nga chiếm Chernobyl không chỉ để kiểm soát cơ sở hạt nhân này mà còn mở đường để dễ dàng đánh chiếm Kiev. Tổng thống Biden điều động 7.000 quân không phải để bảo vệ Ukraine chống Nga, mà để bảo vệ các nước NATO giáp Nga.   

Chiến “dịch quân sự đặc biệt” của Putin tại Ukraine mới bước sang ngày thứ ba nên còn quá sớm để đánh giá về cuộc chiến này. Tuy lúc này không ai có thể làm gì để ngăn được chiến sự đang diễn ra, nhưng có thể rút ra mấy bài học kinh nghiệm. Cuộc chiến của Putin ở Ukraine có tác động to lớn và khó lường đến thế giới, nên các nước phải tìm cách không để xung đột lan rộng và tác động đến các nơi khác như Đài Loan và Biển Đông.

Nga bất ngờ tấn công

Ngay sau khi các cố gắng ngoại giao cuối cùng không tháo gỡ được bế tắc, Putin đã tuyên bố: “để thực hiện hiệp ước hữu hảo tương trợ với ‘Cộng hoà nhân dân Donetsk’ và ‘Cộng hoà nhân dân Luhansk’, đã được Hội đồng Liên bang phê chuẩn, tôi quyết định áp dụng hành động quân sự đặc biệt”.  Chính quyền Ukraine tuy cảnh giác nhưng cho rằng “nguy cơ Nga xâm lược toàn diện là thấp”.  Có lẽ đây là cuộc khủng hoảng về an ninh lớn nhất Châu Âu, sau chiến tranh lạnh với nguy cơ đối đầu giữa Nga với các cường quốc phương Tây.   

Có thể nói các nỗ lực ngoại giao của Tổng thống Pháp Micron và Thủ tướng Đức Scholz nhằm cứu vãn tình thế đã không ngăn được Nga tấn công Ukraine, mà chỉ phục vụ mục tiêu tranh cử của Tổng thống Pháp. Trong khi đó, cuộc vận động của Tổng thống Biden với lãnh đạo các nước đồng minh về các biện pháp trừng phạt kinh tế để răn đe Nga cũng không ngăn được Putin. Có lẽ các cố gắng đó là “quá ít và quá muộn” (too little too late). 

Trong khi hàng trăm tên lửa hành trình và đạn đạo của Nga bất ngờ tấn công các mục tiêu xung yếu, thì không quân và lính dù của Nga tấn công và chiếm các vị trí then chốt như sân bay gần thủ đô Kiev và cơ sở hạt nhân Chernobyl. Xe tăng và bộ binh Nga đã chọc thủng tuyến phòng ngự phía đông Ukraine. Đây không phải là một bộ phim tư liệu chiến tranh hay một cuộc tập trận, mà Nga đang xâm lược Ukraine, bất chấp luật pháp quốc tế.  

Đây không phải là một cuộc chiến tranh nổ ra do nhầm lẫn hay sơ xuất (accidental) mà có chủ ý, được Nga chủ động chuẩn bị rất kỹ. Mấy tháng qua, Nga đã tập trung 190 ngàn quân gần biên giới Ukraine không phải chỉ để tập trận. Putin cho rằng Chính quyền Biden yếu và NATO khó thống nhất, nên Nga có thể dùng hành động “bên miệng hố chiến tranh” để bắt chẹt, nhằm đạt được các yêu sách của Nga (để không cho Ukraine vào NATO).

Trong chiến dịch quân sự này, Nga dự định lập một chính phủ thân Nga ở Kiev. “Cuộc chiến giả vờ” đã kết thúc. Cuộc chiến thực sự đã bắt đầu. Phương Tây giờ đây phải phản ứng thật. Trong vài tuần qua, chính phủ Mỹ và Anh đã tin rằng Putin có ý định thực hiện một cuộc xâm lược toàn diện nhắm vào Ukraine, và điều này hiện đang xảy ra. (Putin’s war will shake the world, Gideon Rachman, Financial Times, 24 February 2022).

Tổng thống Joe Biden và Thủ tướng Boris Johnson đều cho rằng Nga nhắm đến Kiev, thủ đô Ukraine. Các lãnh đạo NATO cũng đồng tình với đánh giá của Mỹ và Anh, nhưng họ không muốn chiến tranh với Nga. Một số chuyên gia cho rằng lẽ ra Mỹ nên nhẹ nhàng với Putin để Nga không liên kết chặt chẽ với Trung Quốc, để Mỹ có thể “xoay trục sang Châu Á” theo tầm nhìn Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương. Nhưng đã quá muộn.  

Nếu Nga thắng và giành được quyền kiểm soát Ukraine hoặc tìm cách gây mất ổn định trên quy mô lớn, thì một kỷ nguyên mới sẽ mở ra cho Mỹ và châu Âu. Các nhà lãnh đạo Mỹ và châu Âu sẽ phải đối mặt với “thách thức kép” trong việc cân nhắc lại vấn đề an ninh châu Âu và cố gắng để không bị cuốn vào một cuộc chiến lớn hơn với Nga. Tất cả các bên sẽ phải xem xét khả năng sử dụng vũ khí hạt nhân trong cuộc đối đầu trực tiếp. (What if Russia Wins? Liana Fix and Michael Kimmage, Foreign Affairs, 18 February 2022).

Tại sao Nga xâm lược Ukraine

Nga đã chiếm và sát nhập Crimea (2/2014), công nhận Donestk, Lugansk là các “quốc gia độc lập”, và đem quân vào Donbass (tháng 2/2022). Putin đã đọc một bài diễn văn đầy tâm trạng như để chuẩn bị chiến tranh (tối 21/2), và đã gửi “tối hậu thư” cho Ukraine (22/2) với 4 yêu sách: (1) công nhận Crimea của Nga; (2) từ bỏ ý định gia nhập NATO; (3) giải quyết vấn đề Donbass theo thỏa thuận Minsk; (4) phi quân sự hóa Ukraine.

Nếu không đạt được thỏa thuận đó, Nga sẽ tấn công Ukraine. So sánh lực lượng, Ukraine không phải là đối thủ của Nga, nhưng Zelensky chủ quan dựa vào phương Tây, tưởng Mỹ và NATO sẽ bảo vệ. Các chuyên gia cho rằng Washington và đồng minh “coi thường Putin” (failed to take him serious), nên khi Nga tấn công, Ukraine không được Mỹ và NATO bảo vệ vì chưa phải là thành viên NATO, và không phải là lợi ích cốt lõi của Mỹ.

Tổng thống Ukraine Zelensky không phải là một chính khách chuyên nghiệp. Ông đã cố gắng gọi điện cho Putin vào phút chót nhưng Putin im lặng. Tại một cuộc họp khẩn cấp của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc, Tổng thư ký Antonio Guterres kêu gọi Putin không tấn công Ukraine, mà “cho hòa bình một cơ hội”. Đã quá muộn. Các quan chức an ninh cảnh báo rằng Putin đang thực hiện một cuộc xâm lược nhằm lật đổ chính phủ Ukraine.

Vì cô lập và “bị bỏ rơi” trước cuộc tấn công áp đảo của Nga, ông Zelensky buộc phải xuống thang và tuyên bố “sẵn sàng đối thoại với Nga về “quy chế trung lập” (neutral status) cho Ukraine. Nhưng sau đó, Zelensky lại tỏ ra cứng rắn hơn vì Mỹ và phương Tây đã tăng cường viện trợ và cung cấp vũ khí cho Ukraine, trong khi quân Ukraine cầm cự được với quân Nga tại Kieve. Hãy còn quá sớm để khẳng định bên nào sẽ thắng.

Theo các nhà bình luận, việc Putin buộc phải tấn công Ukraine chứng tỏ ông thừa nhận thất bại, vì sau khi chiếm được Crimea (2014) ông không làm gì được Ukraine. Nhưng đánh Ukraine là một nước cờ thế (gambit) chưa chắc sẽ thắng. Tuy Nga ở thế áp đảo mạnh hơn Ukraine (về quân sự) nhưng yếu hơn phương Tây nhiều lần về kinh tế. Nga càng bị cô lập hơn trước các đòn trừng phạt về kinh tế và ngoại giao, biến Nga thành “tội đồ” (pariah state) và Putin thành tội phạm (persona non grata) trên trường quốc tế.

Theo một báo cáo về an ninh, các cơ quan tình báo Nga đã mở rộng đáng kể hoạt động của họ ở Ukraine trong năm qua để xác định những người dân địa phương nào có thể cộng tác trong thời gian Nga chiếm đóng, và để xác định những người dân nào có thể lãnh đạo phong trào kháng chiến. Rõ ràng Nga đã chuẩn bị kỹ với mục đích làm suy yếu tính chính danh của Ukraine. Mọi thứ có thể vượt ra khỏi tầm kiểm soát một cách nhanh chóng.  

Theo ngoại trưởng Mỹ Anthony Blinken (24/2) “mấy tháng qua, Nga đã giả vờ đàm phán ngoại giao và nhấn mạnh rằng họ không có ý định xâm lược Ukraine. Trong lúc đó, Kremlin đã chuẩn bị một cuộc tấn công máu lạnh, với quy mô chưa từng thấy ở Châu Âu sau Đại chiến II”.  Các thành viên cộng đồng châu Âu và cộng đồng quốc tế nay đã thấy rõ rằng “Nga đã hoàn toàn vứt bỏ các cam kết với thế giới, và chúng ta không bao giờ quên”.

Putin coi việc mở rộng NATO là “một mối đe dọa”, và triển vọng Ukraine tham gia liên minh quân sự phương Tây là “một hành động thù địch”. Theo Putin, “Ukraine là một phần của Nga về văn hóa, ngôn ngữ, và chính trị”. Putin coi người Nga và Ukraine là “một dân tộc”, và cho rằng phương Tây đã làm tha hóa Ukraine và lôi ra khỏi quỹ đạo của Nga bằng cách ép phải thay đổi danh tính”. Cố gắng của Putin để đưa Ukraine về quỹ đạo của Nga đã gặp phải sự chống đối. Ngày 22/2, Putin nói rằng “thỏa thuận Minsk không còn tồn tại”.

Hệ quả Nga xâm lược Ukraine

Ngày 22/2/2022, Ngoại trưởng Phần Lan cảnh báo rằng hành động của Putin “dựa trên một số ý tưởng muốn phục hồi Liên Xô”. Nếu Putin thành công ở Ukraine, ông ta có thể quyết định lập một hành lang nối Kaliningrad với Belarus và Nga, chạy qua Litva hoặc Ba Lan. Điều đó có nghĩa là sẽ có một cuộc chiến tranh lớn hơn giữa Nga và NATO”. Nga và Mỹ đã thăm dò cơ sở hạ tầng của nhau trong nhiều năm, bao gồm các lĩnh vực nhạy cảm. Mục đích của Nga là phải ngăn NATO tham gia vào một cuộc chiến tranh ở Ukraine”. 

Bộ trưởng Quốc phòng Ukraine cảnh báo rằng một cuộc chiến tranh lớn sẽ làm “xuất hiện đột ngột từ 3 đến 5 triệu người tị nạn”. Mấy ngày qua, người tị nạn Ukraine đã bắt đầu vượt biên giới phía Tây với các nước NATO như Poland, Hungary, Slovakia, Romania. Trong đó, một triệu người tị nạn có thể tràn vào Ba Lan. Lính Mỹ triển khai đến Ba Lan có thể giúp những ngườ tị nạn này. Các quan chức chính phủ Đức cũng hứa giúp đỡ.

Chiến thắng của Nga sẽ ảnh hưởng sâu sắc đến chiến lược của Mỹ ở châu Âu, châu Á và Trung Đông. Thắng lợi của Nga ở Ukraine đòi hỏi Washington phải “xoay trục sang châu Âu”, vì Mỹ có lợi ích thương mại rất lớn ở châu Âu. Mỹ và EU là đối tác thương mại và đầu tư lớn nhất của nhau. Tổng giá trị thương mại hàng hóa và dịch vụ đạt 1,1 nghìn tỷ đô la (năm 2019). Nếu châu Âu mất ổn định, Mỹ sẽ đơn độc hơn trên trường quốc tế. (What if Russia Wins? Liana Fix & Michael Kimmage, Foreign Affairs, February 18, 2022).

Các quan chức NATO đang soạn thảo một “khái niệm chiến lược” mới. Đó là một kế hoạch cho các ưu tiên của liên minh trong những năm tới. Mỹ cũng đang soạn thảo một chiến lược an ninh quốc gia và một bản đánh giá lại tư thế hạt nhân của Mỹ. Một cuộc chiến ở Ukraine sẽ làm ảnh hưởng đến tất cả những nỗ lực đó. Một số điểm sẽ phải làm lại từ đầu, tính đến mối đe dọa ngày càng cao từ Nga. Nếu phương Tây áp đặt các biện pháp trừng phạt kinh tế nặng nề hơn, Nga có thể sẽ đáp trả theo những cách làm tăng nhiệt độ hơn nữa.

Mấy tuần qua, các quan chức ngoại giao Mỹ và châu Âu đã thỏa thuận về các biện pháp trừng phạt phối hợp để triển khai trong những ngày tới, trong đó có trừng phạt về tài chính, về công nghệ và cá nhân. Các ngân hàng Nga sẽ bị cắt khỏi hệ thống tài chính, các quan chức Nga không thể đi sang các nước phương Tây, và tài sản tại các ngân hàng phương Tây sẽ bị đóng băng. Nga sẽ bị chặn tiếp cận các công nghệ tiên tiến như chất bán dẫn và các bộ phận máy bay. Tác động đối với nền kinh tế của Nga có thể sẽ rất sâu sắc. Nhưng điều đó không có khả năng làm cho Putin chuyển hướng khỏi con đường ông ta đã lựa chọn

Goldman Sachs ước tính tổn thất thương mại do nhu cầu của Nga giảm 10% sẽ khiến khu vực đồng Euro mất khoảng 0,1% GDP. Đối với Anh, tổn thất chỉ bằng một nửa con số đó. Nhưng vấn đề là một số mặt hàng nhập khẩu từ Nga là nguyên liệu đầu vào quan trọng và khan hiếm cho hoạt động sản xuất của châu Âu. Nga cung cấp khoảng 30-40% khí đốt của châu Âu. An ninh Phần Lan và Bulgaria dễ bị tổn thương hơn, trước thái độ hung hăng của Nga. Vì vậy hai nước này có thể sẵn sàng trả giá đắt để tăng cường khả năng răn đe.

Ukraine tác động đến khu vực

Nga và Trung Quốc liên kết chứ không liên minh, nên có sự linh hoạt nhất định. Câu hỏi lớn về liên kết Trung-Nga là liệu nó có tồn tại lâu dài trong một môi trường địa chính trị đang thay đổi nhanh chóng hay không. Putin và Tập đã gặp nhau tới 38 lần, gần đây nhất là tại Bắc Kinh (4/2/2022). Putin và Tập tuyên bố đối tác Trung-Nga không bị ràng buộc bởi hệ tư tưởng chung. Putin và Tập “muốn cải cách chứ không thay thế trật tự toàn cầu”. Tầm nhìn của họ cơ bản là bảo thủ. Putin lôi kéo Tập chống lại sự bành trướng của NATO.

Nga không dễ dàng chấp nhận vai trò là đối tác thấp hơn của Trung Quốc. Quy mô nền kinh tế Trung Quốc lớn gấp sáu lần quy mô nền kinh tế Nga. Trung Quốc là đối tác thương mại hàng đầu của Nga, nhưng Nga không lọt vào top 10 đối tác hàng đầu của Trung Quốc. Chưa biết liệu Trung Quốc có giúp Nga tránh được các lệnh trừng phạt kinh tế hay không. Nga ủng hộ Trung Quốc chống lại AUKUS, và hỗ trợ Trung Quốc trong trường hợp xảy ra xung đột ở Biển Đông, đứng về phía Trung Quốc trong cuộc đụng độ với Ấn Độ.

Người phát ngôn Bộ Ngoại Giao Trung Quốc nói, “Trung Quốc không muốn thấy những gì đang diễn ra tại Ukraine hôm nay”, và phủ nhận tin Trung Quốc đã bí mật giúp Nga. Ngoại trưởng Vương Nghị kêu gọi Nga đối thoại. Cuộc xâm lăng của Nga là một phép thử liên kết Trung-Nga, đang chuyển từ “hôn nhân vụ lợi” (marriage of convenience) sang liên minh chính thức. Trung Quốc tỏ ra bất ngờ trước chiến dịch quân sự của Nga. Trước khi Putin ra lệnh tấn công, Trung Quốc vẫn lên án Mỹ và NATO, phớt lờ cảnh báo của Nhà Trắng.  

Sự lệ thuộc của Việt Nam vào công nghiệp quân sự của Nga giờ đây có thể nguy hiểm cho an ninh của Việt Nam. “Con bài Nga” nay trở thành vấn đề trên bàn hội nghị, nếu sự lựa chọn của Việt Nam thiếu tầm nhìn. Cách nhìn của Việt Nam về an ninh chưa thoát khỏi thói quen trong quá khứ, bị động thay vì chủ động. Hiện nay tuy lãnh đạo Việt Nam có khuynh hướng ngả theo Mỹ nhiều hơn, nhưng từ ý tưởng đến hành động, Việt Nam vẫn có một khoảng cách lớn.  Hy vọng cuộc chiến ở Ukraine có thể rút ngắn khoảng cách này.

Nga không chuyển giao công nghệ sản xuất vũ khí, nên Việt Nam không thể nhái. Một số thiết bị khác có khả năng phải nhập khẩu theo định kỳ. Những thiết bị, phụ tùng và vũ khí đi kèm các loại máy bay, tên lửa, tầu ngầm của Nga không tích hợp được với hệ thống của Mỹ. Một khi Nga bị cấm vận, thì Mỹ, Nhật, EU trừng phạt không chỉ Nga mà cả các nước mua sắm của Nga, nhất là về khí tài quân sự. Việt Nam sẽ khó khăn khi không có nguồn thay thế. Lúc này, các phương tiện chiến đấu của Việt Nam có nguy cơ trở thành “đồ chơi”, hoàn toàn phụ thuộc vào khả năng ngoại giao của Việt Nam với phương Tây.

Việt Nam phụ thuộc nhiều vào xuất nhập khẩu nên sẽ bị ảnh hưởng về kinh tế. Các đòn trừng phạt và phong tỏa toàn diện của Mỹ, EU, Nhật với Nga và các nước có quan hệ kinh tế, quân sự với Nga khá mạnh. Việt Nam phụ thuộc nhiều vào vũ khí Nga như máy bay chiến đấu, tên lửa, tàu ngầm, đều cần khí tài kèm theo và phụ tùng thay thế định kì, theo một hệ thống cố định. Trong mối quan hệ tay ba phức tạp Mỹ-Viêt-Nga cũng như Mỹ-Việt-Trung, Việt Nam cần xem xét và đánh giá lại quan hệ với Trung Quốc và Nga.

Thay lời kết

Về lâu dài, Trung Quốc có thể là “ngư ông đắc lợi” nếu Mỹ sa lầy ở Ukraine. Nhưng trước mắt, Nga xâm lược Ukraine đã đẩy Trung Quốc vào thế mắc kẹt và khó xử, với “lập trường hai mặt” (double standards). Một mặt, Trung Quốc rất lợi vì Nga bị phương tây trừng phạt sẽ cần Trung Quốc đầu tư và mua hàng hóa. Mặt khác, ủng hộ Nga xâm lược sẽ làm Trung Quốc mất mặt trước cộng đồng quốc tê. (Abrupt Changes: China Caught in a Bind Over Russia’s Invasion of Ukraine, Chris B uckley, New York Times, February 25, 2022).

Theo giáo sư Graham Allison (Harvard), Trung Quốc phải đi dây giữa ủng hộ “các lo ngại an ninh chính đáng” của Nga và khẳng định cam kết với nguyên tắc “toàn vẹn chủ quyền lãnh thổ”. Trung Quốc sẽ kêu gọi các bên đàm phán và có thể môi giới một hiệp định mà Ukraine sẽ chấp nhận “quy chế trung lập”. Nhưng một khi phải thực sự lựa chọn, thì Trung Quốc sẽ ủng hộ Nga. Allison cho rằng Tập Cận Bình về cơ bản bất chấp sức ép về địa chính trị để xây dựng một “liên minh có hiệu lực” (functional alliance) giữa Trung Quốc và Nga để hoạt động có ý nghĩa hơn các liên minh chính thức mà Mỹ hiện đang có. (Ukraine Crisis: Will China Have Putin’s Back? Graham Allison, National Interest, February 25, 2022).

Theo giáo sư Hugh White (ANU) “cách thức ứng phó của Mỹ trước những tham vọng của Putin ở châu Âu sẽ định hình bước đi tiếp theo của Tập Cận Bình với Đài Loan”. White viết: “Những gì Putin đang làm ở Ukraine hiện nay hoàn toàn giống những gì Tập Cận Bình đang làm với Đài Loan”.  Ông lập luận nếu Ukraine cho thấy Joe Biden không muốn tiến hành một cuộc xung đột quân sự toàn diện, Tập Cận Bình sẽ càng táo bạo để hành động đối với Đài Loan nếu ông ấy tin rằng Washington sẽ không đáp trả. “Nguy cơ nghiêm trọng là Tập Cận Bình sẽ tự thuyết phục mình rằng Mỹ sẽ không đáp trả để bảo vệ Đài Loan”. (The Taiwan question: when will Xi make his move? Michael Smith, Financial Review, February 21, 2022).

Theo giáo sư Zachary Abuza (National War College), Nga tấn công Ukraine có thể làm khuynh đảo trật tự toàn cầu, nhưng các nước Đông Nam Á đều im lặng trước tiền lệ nguy hiểm mà Nga đang tạo ra. Việt Nam là một đối tác gần gũi của Nga nên không nói gì và báo chí cũng không đưa tin. Bộ trưởng Quốc phòng Úc Peter Dutton cảnh báo “một cuộc xâm lăng nhằm thâu tóm Đài Loan do Trung Quốc tiến hành sẽ là quân cờ Domino đầu tiên trong ván cờ mà Bắc Kinh muốn làm bá chủ ở Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương”. Trung Quốc có thể áp dụng cách Putin phủ nhận chủ quyền của Ukraine để yêu sách đối với chủ quyền các vùng lãnh thổ ở Đông Nam Á. Nếu Putin không bị ngăn chặn, thì Tập có thể làm như vậy.

NQD. 26/2/2022

Tác giả gửi cho viet-studies ngày 26-2-22