|
BÁO CHÍ VÀ BẢO TỒN DI SẢN ĐÔ THỊ Ở TP.HCM
Nguyễn Thị Hậu
1.
Từ những năm 1990 tại TP. Hồ Chí Minh đã có những công trình khảo sát,
nghiên cứu về bảo tồn di sản văn hóa trong đó tập trung vào các công
trình kiến trúc thời Pháp như công sở, nhà thờ, dinh thự, biệt thự...
Tuy nhiên kết quả nghiên cứu chỉ thể hiện trong các cuộc hội thảo khoa
học, một số cuốn sách... Vấn đề “bảo tồn di sản đô thị” hầu như chưa
được xã hội quan tâm, thông tin ít ỏi trên báo chí ảnh hưởng đến cộng
đồng do đó cũng không đáng kể.
Cũng cần nhận thấy, trước năm 2010 cảnh quan khu vực trung tâm Sài Gòn
còn khá nguyên vẹn. Có một vài thay đổi như xây dựng khách sạn Caravell,
tháo dỡ các kiot ở đường Nguyễn Huệ... nhưng nhìn chung đường Đồng Khởi
và khu trung tâm vẫn còn mang đậm dấu ấn của một đô thị có tuổi trên
dưới trăm năm, có sự kết hợp hài hòa cảnh quan thiên nhiên miền Nam VN
với quy hoạch và kiến trúc kiểu Pháp.
Nhưng từ sau năm 2010 thì đây là nơi bị tác động trực tiếp và rất nhanh
của quá trình “hiện đại hóa”. Đó là sự biến mất của hàng loạt kiến trúc
cũ, tiêu biểu cho cảnh quan, sinh hoạt, lối sống của Sài Gòn như khu
Eden với rạp phim, cửa tiệm, dịch vụ... đặc biệt là hiệu sách Xuân Thu
và quán cà phê Givral nổi tiếng; công viên Chi Lăng nhỏ xinh như một
khoảng lặng thân thiện trên con đường Đồng Khởi sang trọng và tấp nập
ngày đêm... Hàng cây sao cao vút trước Nhà hát lớn bị chặt bỏ, và đỉnh
điểm là bùng binh cây liễu nơi giao lộ Nguyễn Huệ - Lê Lợi và thương xá
Tax “biến mất” nhanh chóng và triệt để!
Bắt đầu từ đó báo chí phản ánh tiếng nói của cộng đồng và các nhà nghiên
cứu kiến trúc, lịch sử, di sản... tin tức và bài viết về “bảo tồn di sản
Sài Gòn” xuất hiện nhiều hơn. Những năm sau đó, công xưởng Ba Son, hàng
cây đường Tôn Đức Thắng và Dinh Thượng Thơ luôn được báo chí quan tâm từ
góc độ “di sản đô thị”. Có thể nhận thấy, nếu năm 2013, 2014 phổ biến là
những bài viết tỏ lòng thương tiếc như “Givral – C’est fini” hay “người
Sài Gòn lưu luyến vĩnh biệt Tax”... thì sau đó tiếng nói của báo chí
ngày càng thẳng thắn đặt vấn đề và đòi hỏi việc bảo tồn di sản đô thị
Sài Gòn. Đó là một sự thay đổi lớn về nhận thức và ý thức của cộng đồng
nói chung và vai trò của báo chí nói riêng trong “hành trình” bảo tồn di
sản đô thị Sài Gòn – TP. HCM còn nhiều khó khăn.
2.
Gõ từ khóa “bảo tồn di sản Sài Gòn – TP. Hồ Chí Minh, báo chí” tìm kiếm
trên Google thì được khoảng 22.200 kết quả trong 0,88 giây! Với các từ
khóa khác như “thương xá Tax” có 165.000 kết quả trong 0,60 giây, “di
tích lịch sử Ba Son” có tới 106.000.000 kết quả trong 0,78 giây, “hàng
cây cổ thụ đường Tôn Đức Thắng” có 2.640.000 kết quả trong 0,64 giây,
“Dinh thượng Thơ” có 98.500.000 kết quả trong 0,43 giây... (*) Đây chỉ
là vài ví dụ về sự “nổi tiếng” trên báo chí của các di tích tại khu vực
trung tâm TP. Hồ Chí Minh trong vài năm gần đây.
Những trang đầu Google của kết quả tìm kiếm về các di tích trên là tin
tức của cơ quan truyền thống “chính thống” gồm những tờ báo lớn, các
trang báo điện tử có nhiều người đọc, một số tạp chí chuyên ngành về
kiến trúc... hầu hết trong khoảng thời gian các di tích trên bị xâm phạm
và phá hủy. Hình thức của thông tin khá đa dạng: từ nguồn tin của các cơ
quan quản lý (UBNDTP, Sở QHKT, Sở GTVT, Sở VHTT..), bài viết từ quá
trình thu thập, điều tra của nhà báo, phỏng vấn ý kiến của chuyên gia,
nhà nghiên cứu, ý kiến của cộng đồng, những
hình ảnh, video clip thực tế và cập nhật từng giờ... Thông tin liên tục,
dồn dập và “đúng điểm rơi” của sự kiện nên thu hút sự chú ý, theo dõi
của đông đảo công chúng, tạo nên những “sự kiện nóng” thực sự. Đặc biệt,
báo chí đã kịp thời đưa tin các nhà ngoại giao lên tiếng về di sản thành
phố như trường hợp Thương xá Tax, Dòng tu và nhà thờ Thủ Thiêm và Dinh
Thượng Thơ. Đây là những thông tin rất quan trọng để chính quyền cân
nhắc quyết định “số phận” các công trình này.
Nội dung trên các báo cũng rất phong phú: từ việc tổ chức tuyến bài hồ
sơ (như loạt bài về Ba Son của báo Tuổi Trẻ, về Thương xá Tax của báo
Pháp luật TP, về Dinh Thượng Thơ của báo Thanh Niên, chuyên đề về các
“điểm nóng” di sản đô thị có mặt đều đặn trên báo Người Đô Thị... và tin
bài của nhiều báo khác), đến phỏng vấn các chuyên gia về giá trị, ý
nghĩa lịch sử văn hóa, kiến trúc của các công trình, từ những bài tập
hợp ý kiến các tầng lớp nhân dân đến những “giải pháp” bảo tồn của giới
nghiên cứu chuyên sâu... Không chỉ phản ánh ý kiến trực tiếp
mà báo chí còn phản ánh những hoạt động gián tiếp mang ý nghĩa
“bảo tồn” như các trang web thu thập ý kiến của công chúng, việc sưu tầm
di vật của Ba Son để xây dựng quán cà phê, biệt thự, một số nhóm thanh
niên đặt hoa trên gốc cây và các nghệ sĩ trình diễn nghệ thuật mang ý
nghĩa “tưởng niệm” hàng cây trên đường Tôn Đức Thắng - một ký ức đẹp của
thành phố...
Ngoài tin bài chính trên các tờ báo điện tử còn có hàng ngàn lượt ý kiến
(comments) của độc giả bàn luận về vấn đề, có các cuộc thăm dò do báo tổ
chức về phương án đối với di tích (bảo tồn/không bảo tồn/ý kiến khác) có
đến hàng trăm ngàn bình chọn... Những số liệu thống kê nhanh chóng và
công khai đã phản ánh khá toàn diện ý kiến các tầng lớp dân chúng mà đại
đa số đồng thuận việc bảo tồn. Có lẽ sau những đợt “dư luận xã hội” mạnh
mẽ về việc bảo tồn di tích khảo cổ học Hoàng thành Thăng Long hồi những
năm 2000 thì sự phá hủy di sản đô thị ở trung tâm TP.HCM cũng đã thu hút
sự quan tâm rất lớn của công chúng cả nước. Điều đó không thể không có
vai trò tích cực của báo chí và truyền thông.
Những cuộc “vận động” này ngày càng có kết quả rõ rệt. Từ việc Thương xá
Tax bị phá bỏ để xây công trình mới nhưng phải bảo tồn toàn bộ sảnh,
trang trí gạch mosaic, cầu thang... để tích hợp vào công trình mới, đồng
thời phục dựng mặt tiền xây dựng năm 1924 của Thương xá Tax... đến việc
dừng đập bỏ Dinh Thượng Thơ, cùng lúc ngành quản lý là Sở QHKT đã tổ
chức hội thảo khoa học về Giá trị lịch sử - kiến trúc cần được bảo tồn
của công trình này. Đây là những hành xử hợp lý, kịp thời và thiện ý của
chính quyền sau khi tiếp nhận ý kiến của cộng đồng thông qua nhiều kênh,
trong đó rất quan trọng là từ truyền thông, báo chí.
Ngoài ra, có thể kể đến vài trường hợp khác như: nhà cổ đường Nơ Trang
Long (quận Bình Thạnh) bị đập bỏ do nhu cầu bức thiết của gia chủ, qua
phản ánh của báo chí cơ quan chuyên ngành cũng đã kịp thời điều chỉnh và
đẩy nhanh tiến độ nghiên cứu phân loại các biệt thự, nhà cổ trên địa bàn
thành phố, nhằm bảo tồn các công trình có giá trị và cảnh quan biệt thự
- một đặc trưng của đô thị. Qua đó giá trị nhiều mặt của biệt thự cũng
được cộng đồng ý thức hơn.
Hay trường hợp nhỏ là màu sơn của Bưu điện thành phố. Sau khi thực hiện
sơn một phần công trình, nhận được sự phản ứng của cộng đồng qua báo
chí, cơ quan chủ quản đã tích cực tham vấn các nhà nghiên cứu và đã
chỉnh sửa ngay màu sơn, phù hợp với tư liệu lịch sử và “ký ức cộng
đồng”. Công trình trở nên “quen thuộc”
hơn, được người dân và du khách hài lòng.
Một trường hợp “cực kỳ nhạy cảm” là Tu viện Dòng Mến Thánh giá và nhà
thờ Thủ Thiêm đã thuộc diện “giải tỏa” trong quy hoạch khu đô thị mới
Thủ Thiêm. Từ báo chí - khởi đầu là báo Người Đô Thị - với sự bày tỏ
thẳng thắn của các nhà nghiên cứu về lịch sử, tôn giáo, giáo dục... về
giá trị và việc cần thiết phải bảo tồn những công trình này, đến nay
“dường như” đã được chính quyền chấp thuận (**).
Ngoài phản ánh sự kiện, sự việc thì báo chí còn là kênh thông tin quan
trọng “điểm sách” và giới thiệu các tác phẩm văn học về “ký ức đô thị”,
các công trình nghiên cứu, khảo cứu về lịch sử, văn hóa, di sản đô thị
Sài Gòn. Sức lan tỏa của các tác phẩm, công trình này nhờ đó ngày càng
sâu rộng trong cộng đồng, nhất là với giới trẻ.
3.
Từ thực tế của TP. Hồ Chí Minh, trong công trình nghiên cứu của mình
(***), tôi đã nhận thấy có bốn nhân tố liên quan chặt chẽ đến “bảo tồn
di sản đô thị Sài Gòn” là nhà quản lý, nhà chuyên môn, cộng đồng dân cư
và nhà đầu tư. Trong đó, giữ vai trò quan trọng là cộng đồng và nhà
chuyên môn, nhưng vai trò quyết định là nhà quản lý và nhà đầu tư. Tuy
nhiên theo dõi khá đầy đủ thông tin về bảo tồn di sản không thể không
nhận thấy, trên báo chí hầu như rất ít ý kiến hay sự phản hồi của nhà
đầu tư (những tập đoàn đầu tư vào địa ốc, xây dựng hạ tầng đô thị) –
nhân tố tác động trực tiếp
vào công trình di sản, hoặc vùng, khu vực, cảnh quan di sản. Thay vào đó
là ý kiến của nhà quản lý (Sở ngành, UBNDTP) “giải thích” sự cần thiết
phải “giải tỏa” các di tích để xây dựng công trình, cơ sở hạ tầng hiện
đại và “đô thị mới”. Thậm chí thông tin chính xác về nhà đầu tư vào khu
vực, công trình di tích nào đó cũng ít khi xuất hiện trên báo chí cho
đến khi di tích đã bị “xóa sổ” và ở đó mọc lên công trình mới.
Điều này tạo nên cảm giác tất cả sự lên tiếng của cộng đồng nói chung,
của báo chí nói riêng đều chưa tác động đúng chỗ, thậm chí báo chí còn
né tránh vì “tế nhị, nhạy cảm”... Và tất nhiên vì thế những cố gắng đó
đã không có kết quả mà trường hợp di tích Ba Son là một điển hình.
Một điều hạn chế nữa là, thông tin quy hoạch đô thị hiện nay mới chỉ có
ở website của cơ quan quản lý mà chưa được phổ biến rộng rãi qua truyền
thông, báo chí, nhất là khu vực cảnh quan di sản đô thị. Mặt khác, việc
xếp hạng các công trình di sản đô thị còn khá chậm và chưa toàn diện. Vì
vậy, việc xâm phạm, hủy hoại các công trình mang giá trị di sản vẫn tiếp
diễn. Thực trạng này làm cho thông tin trên báo chí có phần nặng về phản
ánh những “việc đã rồi” tiêu cực trong bảo tồn di sản. Nếu những thông
tin của các cơ quan quản lý kịp thời được công khai, minh bạch trên báo
chí thì các nhà chuyên môn và cộng đồng sẽ có tiếng nói sớm hơn, tham
gia cứu vãn và bảo vệ các di tích một cách tích cực hơn.
Có một điều tôi thấy tiếc, đó là các giải thưởng báo chí hàng năm chưa
có giải nào cho tác phẩm về bảo tồn di sản. Điều này cho thấy lĩnh vực
Di sản văn hóa chưa thực sự được coi trọng, công lao và tâm huyết các tờ
báo, nhà báo “đeo bám” mảng đề tài khó khăn này chưa được đánh giá xứng
đáng.
Là người thường xuyên cộng tác với báo chí về lĩnh vực bảo tồn di sản đô
thị ở TP.HCM, tôi nhận thấy trong khoảng 5 năm gần đây đã có một sự
“đồng hành” khá mật thiết của báo chí với việc bảo tồn di sản đô thị Sài
Gòn – TP.HCM. Ở những thời điểm “nóng bỏng” tiếng nói của báo chí có tác
dụng rất lớn, vì với chức năng “thông tin” báo chí đã giúp những ý kiến
phản biện kịp thời đến với chính quyền, đồng thời phản hồi của cơ quan
chức năng cũng giúp cộng đồng nắm thông tin tốt hơn. “Dư luận xã hội”
qua báo chí và nhờ báo chí, không chỉ là “cảm xúc” cộng đồng mà còn cả
những lý trí bình tĩnh và khoa học.
Qua quá trình này, quan điểm của báo chí và các nhà nghiên cứu, học giả
ngày càng gần nhau hơn, nói cách khác, thực tiễn đa dạng phức tạp của xã
hội và tri thức “hàn lâm” của giới khoa học ngày càng tìm được tiếng nói
chung trong hành trình bảo tồn di sản. Đấy cũng là kinh nghiệm và bài
học từ nhiều nước đã thành công trong việc bảo tồn di sản văn hóa.
Chú thích.
(*) Truy cập ngày 15.1.2018
(**)
Gần đây đã có thông tin chính thức trên báo chí.
(***) “Khảo cổ học đô thị và bảo tồn di sản văn hóa SG – TPHCM” hoàn
thành 2017.
|