|
Truyền thông Việt ngữ hải ngoại,
Nguyễn Khoa Báo
chí của nhà nước cộng sản Việt Nam do Đảng Cộng sản nắm tuyệt đối. Có
hai hậu quả tệ hại của việc này: Đảng giấu nhẹm tin tức “bất lợi” cho
mình, và Đảng chỉ cho phép bình luận theo hướng có lợi cho sự độc quyền
của Đảng. Với báo chí kiểu này xã hội Việt Nam trở nên ù lỳ, thiếu phản
biện, và do đó sẽ không phát triển. Điều
trên đây là chuyện “khổ lắm nói mãi”. Sự
độc quyền này của Đảng mất đi khi bắt đầu có Internet, và có đến vài
triệu người nói tiếng Việt không nằm dưới sự cai trị của Đảng ở hải
ngoại.
Thoạt đầu báo chí tiếng Việt hải ngoại đã phần nào đưa được những tin
tức mà Đảng giấu đến người Việt, cũng như cân bằng lại những ý kiến chỉ
có một chiều của báo Đảng. Ngoài ra các tờ báo tại hải ngoại không bị
Đảng sai bảo nên cũng tránh được lối dùng từ ngữ vô tội vạ của Đảng, từ
đó góp phần duy trì sự trong sáng của ngôn ngữ.
Nhưng từ chục năm trở lại đây truyền thông bằng tiếng Việt ở hải ngoại
lâm vào một cuộc khủng hoảng, tê liệt, chưa thấy lối thoát, trên cả hai
phương diện, từ nội dung cho tới ngôn ngữ dùng để chuyển tải nội dung
ấy. Có
nhiều nguyên nhân cho chuyện này.
Nguyên nhân tạm gọi là khách quan, là sự xuất hiện của mạng xã hội làm
cho các tờ báo, đài phát thanh không còn độc quyền về tin tức nữa. Bên
cạnh đó, các cơ quan truyền thông trong nước cũng tự do hơn, được phép
đưa những tin tức mà cách đây hơn 20 năm họ không được phép. Với
sự xuất hiện của mạng xã hội, tin tức của báo chí, thậm chí truyền hình,
đi chậm hơn. Vấn đề này cũng xảy ra đối với báo chí phương Tây, nhưng
sau một thời gian ngắn, họ đã tìm cách sống sót bằng những bài phân
tích, hoặc quan điểm có chiều sâu, điều không thấy ở báo chí Việt ngữ. Một
nguyên nhân cũng có thể được liệt vào loại khách quan là sự cản trở của
Đảng Cộng sản Việt Nam. Các cơ quan truyền thông tiếng Việt ở hải ngoại
không thể tiếp cận được với môi trường Việt Nam, nơi xuất phát những tin
tức mà 100 triệu người nói tiếng Việt trên thế giới quan tâm.
Nhưng nguyên nhân mà theo tôi là quan trọng hơn là không có người làm
việc, nguyên nhân chủ quan.
Chúng ta thử xem xét năm cơ quan truyền thông lớn bằng tiếng Việt ở hải
ngoại: BBC (Anh), VOA, RFA, báo Người Việt (Mỹ), RFI (Pháp).
BBC (British Broadcasting Corporation) Bộ
phận Việt ngữ của cơ quan truyền thông Anh quốc lâu đời này đã bỏ phần
phát thanh từ rất sớm, tập trung nguồn lực vào trang web của họ. Họ cũng
vấp phải việc không thể có tin tức nhanh chóng, không lấy được tin tức
từ Việt Nam, cho nên phải xào đi nấu lại những tin tức được báo chí
trong nước loan tải. BBC
có vẻ đã khá thành công trong việc đăng bài có chủ đề “nóng” với cường
độ cao để thu hút độc giả, bù đắp lại việc thiếu nguồn tin gốc. Chẳng
hạn như trong thời điểm hiện nay, họ tập trung vào việc đưa bài liên
quan đến thất bại thảm hại của chính quyền Việt Nam trong việc chống
dịch, phân tích sâu vấn đề vaccine tại Việt Nam. BBC
có một thuận lợi lớn là họ có một nguồn thông tin khổng lồ từ trang Anh
ngữ. Nhưng đôi khi việc đưa lại những thông tin này sang tiếng Việt được
làm một cách cẩu thả, nằm trong khuynh hướng ghép từ, bỏ từ, vô tội vạ
hiện nay của tiếng Việt nói chung, chủ yếu xuất phát từ trong nước.
Chẳng hạn như trong một bản tin về nước Mỹ họ viết như sau:
"Tướng Mỹ ra quốc hội: Các tiết lộ chính về Afghanistan và Trung Quốc. Chữ
“ra” ở đây không rõ họ dịch từ đâu, Nội dung bài này nói về chuyện một
cuộc điều trần của viên tướng Milley trước quốc hội Mỹ. Đôi
khi người đọc có cảm giác là họ đã dùng công cụ Google Translate để
dịch. Gần đây việc này được sửa đổi khá hơn. Việc
tuyển chọn nhân viên của BBC có vẻ khó khăn hơn các đồng nghiệp bên Mỹ,
vì nước Anh có lẽ không có chính sách nhập cư dễ dàng như Hoa Kỳ. Bộ
phận Việt ngữ đã phải tuyển chọn nhân viên từ trong nước ra, với hộ
chiếu Việt Nam. Việc này có thuận lợi là những nhà báo này am tường Việt
Nam hiện nay, nhưng họ sẽ bị cơ quan an ninh của Việt Nam gây trở ngại,
một khi hộ chiếu của họ hết hạn. Đó là chưa nói đến việc người thân của
họ trong nước có thể bị công an Việt Nam xem như con tin.
RFI (Radio France Internationalle, Radio Quốc Tế Pháp) Cơ
quan này thuộc bộ Ngoại Giao Pháp, có lẽ là trang thông tin Việt ngữ
chậm chạp nhất trong số năm cơ quan mà tôi đề cập bên trên. Nhưng họ có
ưu điểm là cẩn thận, ngôn ngữ tiếng Việt sáng sủa và mạch lạc nhất trong
số các cơ quan này. Các
nhân vật được họ phỏng vấn ít bị lặp lại như BBC, RFA, VOA nhưng họ có
rất ít bài. Có
vẻ như mục tiêu của nước Pháp đối với RFI Việt ngữ chỉ là để duy trì một
khuôn mặt tiếng Việt của chính phủ, không quan tâm đến chuyện có bao
nhiêu người Việt Nam đọc trang của họ.
RFA (Radio Free Asia, Á Châu Tự Do) Đây
là cơ quan đề ra mục tiêu “lấp chỗ trống” ngay từ khi họ mới thành lập,
họ gọi đó là “điền thế”. Nhưng có vẻ việc “điền thế” này đã được mạng xã
hội làm thay cho họ, cho nên họ phải duy trì công việc của họ bằng cách
sao chép báo chí trong nước của Đảng Cộng sản Việt Nam.
Nhưng việc này họ làm khác BBC. Nếu BBC tập trung nguồn lực vào một chủ
đề “nóng”, thì RFA chủ trương sản xuất đại trà, cái gì báo chí nhà nước
cộng sản Việt Nam có thì họ cứ chép. Nhìn vào nội dung trang nhất của
RFA hiện nay, dễ nghĩ nó là một trang thông tin của Đảng. Các bài viết
của họ cũng vậy, nếu chúng ta so nó với một bài báo có tính chất phản
biện trong nước thì thấy không khác nhau mấy, chỉ khác người được phỏng
vấn. Một
nét đặc trưng của RFA là họ là diễn đàn của giới bất đồng chính kiến
trong nước, hoặc hải ngoại, một điều rất đúng với nhiệm vụ “điền thế” mà
họ đề ra cho mình. Nhưng họ đã không theo sát được tình hình trong nước,
đưa đến việc đề cao những nhân vật không thực sự là bất đồng chính kiến,
như trường hợp Trương Duy Nhất, một nhân vật liên quan sâu sắc tới tham
nhũng tại Việt Nam. RFA
vận hành hoàn toàn bằng ngân sách nhà nước liên bang Mỹ. Thời gian bốn
năm qua dưới chính quyền Trump có vẻ là thời kỳ căng thẳng nhất của họ.
Họ đã “tự kiểm duyệt” những quan điểm “tiêu cực” về Donald Trump, theo
một số nguồn tin khả tín. Đó là một điều trớ trêu đến mức khôi hài khi
họ mang danh nghĩa cổ võ cho tự do báo chí trong nước. Về
việc tuyển chọn nhân viên, từ lâu đã có những lời đồn đại rằng RFA chọn
những người có quan hệ bạn bè và thân tộc. Tuy nhiên việc này khó có thể
được kiểm chứng. Có
thể họ sẽ viện cớ là họ chỉ chăm chú vào những chuyện bên trong Việt Nam
như tôn chỉ “điền thế” của họ. Nhưng thời gian bốn năm qua, cho đến tận
hôm nay, hiện tượng tin vịt QAnon ảnh hưởng rất lớn đến công chúng trong
nước, nhưng RFA tuyệt nhiên không có bài nào về việc này. Họ không có
khả năng viết hay không muốn viết? Hay không nhận ra vấn đề?
VOA (Voice of America)
Phong cách trang này khá giống RFA, nhưng họ đưa nhiều tin liên quan đến
Hoa Kỳ và thế giới hơn, đúng với vai trò là tiếng nói chính thức của
chính phủ Hoa Kỳ. Tin tức từ bên trong Việt Nam họ cũng xào nấu lại,
nhưng không đại trà như RFA. Cũng như BBC, họ có một thế mạnh là trang
Anh ngữ với nhiều phóng viên, cũng như tư liệu dồi dào.
Nhưng có vẻ tính cách công chức của các nhà báo Việt ngữ ở VOA ngày càng
tăng. Vừa qua khi đưa tin sự kiện lớn là phó tổng thống Harris thăm Việt
Nam, họ đã dịch lại tin đó từ các hãng thông tấn khác. Tại sao một cơ
quan có tên là tiếng nói của chính phủ Hoa Kỳ, mà không có phóng viên
Việt ngữ nào đưa tin về chuyến thăm của phó tổng thống Mỹ tại Việt Nam? Mặc
dù có được thuận lợi về chính sách di trú của Mỹ (giống như RFA) nhưng
có lẽ VOA (cũng như RFA) không tuyển được người làm việc.
Báo Người Việt Đây
là cơ quan truyền thông tiếng Việt lớn nhất của cộng đồng người Việt hải
ngoại. Không giống như bốn cơ quan kể trên kia, báo Người Việt không dựa
vào ngân sách của nhà nước sở tại, hoàn toàn như VOA, RFA, RFI, hay một
phần như BBC. Đây là một thành công rất lớn của một nhóm người Việt của
làng báo miền Nam Việt Nam trước kia. Tuy
nhiên họ đang đối mặt với hai khó khăn lớn: mạng xã hội (YouTube) tiếng
Việt của cộng đồng người Việt mọc lên như nấm, thượng vàng hạ cám, thứ
hai là độc giả người Việt các thế hệ sau không còn rành tiếng Việt nữa. Thế
mạnh của báo Người Việt là những tin tức liên quan đến cộng đồng hải
ngoại, nhưng thời gian gần đây họ chỉ lấy lại từ báo chí Mỹ, không còn
nhiều tin riêng nữa. Họ đã từng có nhiều bài phân tích và bình luận sáng
giá, nhưng hiện nay hầu như không còn. Những bài gọi là “phóng sự” của
họ liên quan quá nhiều đến những sự kiện vô bổ của thế hệ người Việt già
nua tại hải ngoại. Thực ra trong tư cách là một tờ báo cộng đồng, thì
cộng đồng nào báo chí nấy cũng là việc đương nhiên. Một
điểm chung của báo Người Việt với bốn cơ quan truyền thông trên kia là
họ cũng bị ảnh hưởng mạnh mẽ bởi tiếng Việt từ trong nước, đôi khi thay
đổi vô tội vạ. Một điều rất trớ trêu đối với cộng đồng người Việt hải
ngoại, thường hay có xu hướng chống lại ngôn ngữ xuất phát từ trong
nước. Một
điểm tốt cần ghi nhận cho tờ báo này trong thời gian qua là họ có cố
gắng ngăn chận tin vịt trong cộng đồng người Việt, ở hải ngoại cũng như
trong nước, làm tốt hơn nhiều những cơ quan có tài lực dồi dào hơn như
VOA và RFA. Sự
sa sút của báo Người Việt cũng nằm trong tình trạng của truyền thông
Việt ngữ nói chung hiện nay, nhưng họ còn bị khủng hoảng nội bộ vì việc
quản lý kém trải qua một thời gian quá dài. Xem
ra trong tình trạng khủng hoảng hiện nay, người Việt Nam nói và đọc
tiếng Việt trên thế giới sẽ ngày càng bị chi phối hoặc là truyền thông
định hướng của Đảng Cộng sản Việt Nam, hoặc rơi vào mê hồn trận tin vịt
của mạng xã hội, mà đáng lý ra các cơ quan truyền thông lớn phải là nơi
thanh lọc, là nút chặn cuối cùng.
Tác giả gửi cho viet-studies ngày 29-9-21 |