|
Alina Polyakova and Torrey Taussig:
The Autocrat’s
Achilles' Heel Người dịch: Huỳnh Hoa
Tử huyệt của nhà lãnh đạo chuyên
quyền
Có thể chăng Putin và Tập phá ngầm sự thống trị của chính họ
Alina Polyakova và
Torrey Taussig (*)
Cuộc
cạnh tranh giữa các cường quốc đã trở lại. Nga và Trung Quốc – hai cường
quốc được lèo lái bởi các nhà lãnh đạo chuyên quyền – đang tích cực thử
thách độ bền của trật tự quốc tế khi phương Tây dường như đang thoái
trào. Tổng thống Nga Vladimir Putin, không hề bối rối vì những cuộc cấm
vận của phương Tây, không chỉ dẫn dắt một chiến dịch tung tin giả mạo ở
các nước dân chủ phương Tây để lũng đoạn các cuộc bầu cử quan trọng mà
còn tiếp tục duy trì sự chiếm đóng của Nga ở bán đảo Crimea và vùng
Donbas ở miền đông Ukraine. Trong khi đó, chủ tịch Trung Quốc Tập Cận
Bình đang khai triển sức mạnh quân sự của Trung Quốc ra Biển Đông và sức
mạnh kinh tế trên khắp châu Mỹ Latin, châu Phi và châu Á. Cả hai quốc
gia này đều tìm cách tác động tới các nhà nước dân chủ thông qua việc sử
dụng “sức mạnh bén” (sharp power).
Nhận biết tầm với của Nga và Trung Quốc đang mở rộng, chính phủ của ông
Trump đã có quyết định đúng đắn khi nhìn nhận hai quốc gia này là những
đối thủ cạnh tranh của Mỹ trong bản Chiến lược An ninh quốc gia và Chiến
lược Quốc phòng quốc gia mới công bố gần đây. Lần đầu tiên kể từ ngày
11/9/2001, cuộc cạnh tranh giữa các cường quốc chứ không phải là chủ
nghĩa khủng bố toàn cầu được coi là ưu tiên số một của an ninh quốc gia
Hoa Kỳ. Dường
như không có biện pháp hiệu quả nào để kiểm soát những tham vọng ngày
càng lớn của Putin và Tập. Tuy nhiên, cả hai nhà lãnh đạo này có thể
đang thực hiện một lỗi lầm chiến lược. Họ đang đặt cược tương lai và
triển vọng quốc tế của đất nước họ vào một chỗ: chính bản thân họ. Trong
suốt sự thống trị của mình, Putin và Tập đã có những bước đi nhằm củng
cố quyền kiểm soát cá nhân của họ đối với quyền lực. Trong ngắn hạn, đây
có thể là một cơ chế tạo sự ổn định nhưng về lâu dài, nó có thể làm trầm
trọng thêm những mối căng thẳng nội bộ cố hữu đến mức cuối cùng có thể
xói mòn sự cai trị của họ. Là nhà
lãnh đạo chuyên quyền lâu năm của hai quốc gia lớn, Putin và Tập cùng
đối mặt với hai tình trạng khó xử tương tự nhau: đó là quản lý cuộc cạnh
tranh khốc liệt trong giới tinh hoa để thể hiện lòng trung thành và
giành quyền kế vị, và cân bằng các tham vọng quốc tế với tình trạng căng
thẳng sâu sắc giữa chính phủ trung ương và các khu vực bất ổn trong
nước. Khi cả hai nhà lãnh đạo này tìm cách giành thêm nhiều “thắng lợi”
để biện minh cho quyền kiểm soát cá nhân của họ ở trong nước, có khả
năng họ sẽ theo đuổi mạnh mẽ những chính sách đối ngoại rủi ro hơn, liều
lĩnh hơn. Trong
khi Hoa Kỳ cân nhắc cách tiếp cận của mình cho thời kỳ mới của chính trị
siêu cường, các nhà hoạch định chính sách của Mỹ sẽ cần phải tính tới
chuyện tình trạng căng thẳng nội bộ trong nước cố hữu của các hệ thống
cá nhân sẽ tác động tới nghị trình và chính sách ngoại giao của Putin và
Tập như thế nào. DAO
KIẾM ĐÃ CHÌA RA Các nhà
lãnh đạo chuyên quyền phải là những người quản lý tốt. Vị trí của một
nhà độc tài chỉ được bảo đảm bởi mạng lưới các thành viên trung thành
trong giới tinh hoa của ông ta. Nhưng lòng trung thành chính trị, ngay
cả dưới các chế độ chuyên chế, cũng thường xuyên thay đổi. Hoàn toàn có
thể chắc chắn rằng Putin sẽ chiến thắng trong cuộc tái tranh cử chức
tổng thống vào tháng Ba tới. Như vậy, cuộc cạnh tranh thực thụ nằm ở
cuộc đấu đá nội bộ trong giới tinh hoa ở Kremlin – có thời những cuộc
chiến tranh nội bộ này được giấu kín nhưng nay chúng ngày càng được phơi
bày ra trước mắt công chúng. Ngay cả các đồng minh của Putin, chẳng hạn
như Igor Sechin – người đứng đầu tập đoàn Rosneft, cũng đang chấp nhận
các rủi ro chính trị để loại bỏ các đối thủ cạnh tranh tiềm tàng. Hồi
tháng 11 năm 2016 Sechin đã thực hiện một chiến dịch đột ngột để hạ bệ
bộ trưởng bộ kinh tế Nga Aleksei Ulyukayev qua việc tiết lộ sự tham gia
của ông này trong một âm mưu hối lộ. Đã có những dấu hiệu cho thấy vòng
kiềm tỏa của ông Putin với giới tinh hoa, và với Sechin nói riêng, đã bị
nới lỏng. Được biết ông Putin đã yêu cầu ông Sechin ra điều trần về vụ
Ulyukayev nhưng Sechin từ chối, giáng một cái tát công khai vào nhà lãnh
đạo Nga. Trong
lúc trò chơi cung đình ở Moscow gia tăng cường độ trong thời gian trước
cuộc bầu cử tháng Ba, ông Putin sẽ cần chứng tỏ cho giới tinh hoa đang
lo âu và dao động rằng ông ta vẫn là nhà lãnh đạo được nhân dân chọn
lựa. Để tái khẳng định sứ mệnh được người dân giao cho, ông Putin được
biết đang tìm cách đạt được mục tiêu 70/70: thắng một cuộc bầu cử có 70%
số cử tri đi bỏ phiếu và giành được 70% số phiếu bầu. Ít ra ông ta cũng
cần phải vượt qua kết quả bầu cử năm 2012 (65% số cử tri đi bầu và giành
được 64% số phiếu). Về khía cạnh này, hầu như không phải là trùng hợp
ngẫu nhiên khi cuộc bầu cử tổng thống được tổ chức đúng vào dịp kỷ niệm
[4 năm] ngày nước Nga sáp nhập bán đảo Crimea, một canh bạc ngoại giao
đã giúp cho tỷ lệ ủng hộ ông Putin tăng thêm 21 điểm phần trăm, mức tăng
cao nhất từ trước tới nay. Trái lại, việc nước Nga can thiệp vào Syria
chỉ mang về cho ông Putin thêm 5 điểm phần trăm, từ 83% lên 88%. Ngoài
những cuộc bầu cử, ông Putin còn phải nạp lại năng lượng cho đám đông cử
tri ủng hộ ông bằng cách thúc đẩy những cảm xúc dân tộc-dân túy chủ
nghĩa – cho đến nay, xâm lấn nước ngoài đã là công thức duy nhất để đạt
được mục đích ấy. Không
giống như nước Nga của ông Putin, cuộc cạnh tranh trong giới tinh hoa
Trung Quốc bị thu gọn trong hệ thống độc đảng đã được thiết chế hóa.
Nhưng công cuộc củng cố quyền lực nhanh chóng của ông Tập đang thử thách
những giới hạn của mô hình lãnh đạo tập thể của Trung Quốc. Tập được coi
là nhà cai trị quyền lực nhất của Trung Quốc từ sau Mao Trạch Đông. Cuộc
thâu tóm các chức vụ chính thức của Tập (hiện thời ông ta nắm 13 chức vụ
khác nhau) đã lên đến cực điểm khi đại hội 19 của đảng Cộng sản Trung
Quốc quyết định thánh hóa “Tư tưởng Tập Cận Bình” trong hiến pháp của
quốc gia [chi tiết này có thể tác giả nhầm, đại hội đảng chỉ có thể đưa
Tư tưởng Tập Cận Bình vào cương lĩnh của đảng chứ không đưa vào hiến
pháp của quốc gia – ND]. Hơn thế nữa, chiến dịch chống tham nhũng khắc
nghiệt của Tập, gọi là “đả hổ diệt ruồi” đang thử thách lòng trung thành
của giới tinh hoa Trung Quốc. Cho dù Tập lên cầm quyền với sứ mệnh làm
trong sạch hàng ngũ của đảng, việc Tập nhổ tận gốc các cán bộ cấp cao và
cấp trung đã làm cho nhiều người trong đảng cảm thấy phân vân, không
biết sự ưu ái của ông này sẽ đặt ở đâu – và không muốn thử nghiệm chuyện
này. Những trường hợp nổi tiếng liên quan tới các “con hổ” bao gồm cả
các tướng lãnh như Từ Tài Hậu (Xu
Caihou) và Quách Bá Hùng (Guo
Boxing) – cả hai đều là phó chủ tịch quân ủy trung ương và đều bị
buộc tội tham nhũng nghiêm trọng. Việc các ông tướng này bị thất sủng là
lời nhắc nhở rằng trong đảng không có vị trí cao cấp nào là an toàn –
một cảm xúc sẽ mang lại cho ông Tập nhiều kẻ thù hơn là tay chân thân
tín. Hiện
thực mới của Trung Quốc cho thấy nếu ông Tập thể hiện sự ủng hộ cho một
cuộc thay đổi chính sách – cho dù quyết đoán hơn hay thận trọng hơn –
quyết định của ông ta sẽ không gặp phải sự phản kháng đáng kể nào từ
hàng ngũ chóp bu của giới lãnh đạo Trung Quốc. Điều này có thể mang lại
cho các nhà lãnh đạo Trung Quốc một ý thức sai lầm về niềm tin vào những
khả năng của đất nước họ và dẫn tới kết quả là sự đồng tâm nhất trí
trong các cố vấn của Tập. Tuy nhiên, lịch sử đã chứng tỏ, các chiến lược
ngoại giao được nghĩ ra dưới hai tiêu chuẩn này thường kết thúc bằng các
thảm họa. CĂNG
THẲNG TRUNG TÂM-NGOẠI VI Các
nước lớn cai trị bởi các nhà lãnh đạo chuyên quyền – những người tập
trung quyền kiểm soát – tất yếu sẽ đương đầu với những căng thẳng nội bộ
giữa trung tâm và ngoại vi. Theo cơ cấu chính trị, sự quản lý tài chính
của nước Nga có tính tập trung cao: các nguồn tài chính như doanh thu
sản xuất dầu khí và thuế chảy về Moscow từ các khu vực giàu tài nguyên
để phân bổ về những tỉnh nghèo tài nguyên. Trong khi nền kinh tế bùng nổ
đầu thập niên 2000 nhờ giá dầu cao thì điện Kremlin có thể duy trì vũ
điệu cân bằng, giữ hòa bình giữa 85 tỉnh thành của nước Nga. Nhưng khi
giá dầu lao dốc năm 2015 và tiếp tục giữ mức thấp một cách ngoan cố thì
ngân sách nhà nước dựa vào dầu khí bị tổn hại rất trầm trọng. Những cuộc
cấm vận của phương Tây cũng bắt đầu có tác dụng, góp 1,5% vào sự sút
giảm tổng sản lượng quốc gia (GDP) của Nga năm 2015. Khi
ngân khố nhà nước co lại cùng với nền kinh tế nói chung, Moscow đã gia
tăng rất nhiều phần ngân sách mà các tỉnh phải nộp về trung ương, và các
tỉnh này đã bắt đầu phản kháng công khai. Nỗi oán giận đang tăng lên ở
vùng Sakhalin giàu tài nguyên dầu mỏ, nơi mà Moscow đòi chia phần lớn
hơn từ doanh thu dầu khí. Mùa thu năm ngoái, Moscow thông qua một đạo
luật liên bang mới, tìm cách thâu tóm khoảng 75% tiền thuế và tiền chia
phần từ dự án Sakhalin-2 đang có nhiều lợi nhuận. Theo luật hiện hành,
Moscow chỉ được chia 25%. Các thống đốc và dân chúng địa phương, hiện
sống nhờ thu nhập khiêm tốn, đã công khai bày tỏ nỗi phẫn uất của họ
thông qua các cuộc biểu tình phản kháng. Cũng trong thời gian này, các
vùng miền đối mặt với sự cắt giảm ngân sách cũng than phiền rằng họ
không nhận được đủ tiền từ Moscow để duy trì các dịch vụ căn bản và bảo
dưỡng cơ sở hạ tầng. Trên khắp nước Nga, các chính quyền vùng miền đang
đòi hỏi nhiều quyền tự chủ hơn, nhiều quyền kiểm soát ngân sách của họ
hơn. Khả năng của điện Kremlin nhằm xoa dịu tình hình hoặc đàn áp đối
lập đã bị hạn chế bởi nhu cầu liên tục có thêm nhiều tiền và tầm kiểm
soát giới hạn ở bên ngoài thủ đô Moscow và thành phố St. Petersburg.
Không có sự tăng trưởng kinh tế trong tầm nhìn, Putin sẽ phải đối mặt
với tình trạng Catch-22 (bế tắc không lối thoát): nỗi oán hận gia tăng ở
các tỉnh đi kèm với nhu cầu thường xuyên phải thúc đẩy sự ủng hộ của dân
chúng thông qua các chiến dịch tốn kém ở nước ngoài. Tập Cận
Bình cũng phải xử lý vấn đề mối căng thẳng giữa trung ương và ngoại vi,
trong lúc ngự trị trên sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân tộc và chủ nghĩa ái
quốc sôi nổi trên khắp Trung Quốc. Bài diễn văn ba tiếng rưỡi đồng hồ mà
Tập đọc trước đại hội 19 [của đảng Cộng sản] hồi tháng 10 đầy những xúc
cảm dân tộc chủ nghĩa. Ông ta tái khẳng định lời hứa sẽ thúc đẩy một
“cuộc trẻ hóa vĩ đại của đất nước Trung Hoa” và thề sẽ khôi phục vị trí
xứng đáng của nước này trên thế giới. Bằng một giọng điệu huênh hoang,
Tập khoe khoang dự án Trung Quốc bồi đắp các đảo nhân tạo ở Biển Đông
như là một trong những thành quả vĩ đại nhất của ông ta. Nhưng những kế
hoạch đầy tham vọng của Tập đối với Trung Quốc, cả với trong nước lẫn
quốc tế, đều có giá của chúng. Tập đã phải tiêu tốn rất nhiều nguồn lực
để trấn áp những cộng đồng dân chúng bất mãn của Trung Quốc, như ở Hong
Kong và Tân Cương. Những nỗ lực này có nghĩa là phải bảo đảm sự ổn định
quốc nội, sự an toàn của chế độ và cảnh cáo tất cả các công dân Trung
Quốc phải hậu thuẫn cho “giấc mộng Trung Hoa” của Tập. Vào
tháng 11-2017, đại hội nhân dân toàn quốc [tức quốc hội] Trung Quốc yêu
cầu vùng lãnh thổ bán tự trị Hong Kong phải tuân thủ “Luật quốc ca” của
Trung Quốc, theo đó mọi hành vi sỉ nhục hoặc không tôn trọng bài quốc ca
Trung Quốc đều là phi pháp và bị phạt tù giam. Hành động này có lẽ là
một phản ứng chống lại những người biểu tình không phục tùng ở Hong
Kong, những người đã từng la ó khi bài quốc ca Trung Quốc được cất lên
trong các trận đấu bóng đá gần đây. Có thời là hình mẫu cho một nước
Trung Quốc cởi mở và phồn vinh, khả năng của Hong Kong trong việc chống
chọi với hệ thống chuyên chế ngày càng lấn tới của Trung Quốc đang phai
mờ dần. Ở tỉnh Tân Cương phía tây bắc, Tập đã thực thi sự giám sát hà
khắc và áp bức của cảnh sát đối với toàn bộ khối dân Uighur thiểu số.
Trong khi Bắc Kinh tuyên bố rằng những biện pháp này là nhằm xử lý mối
đe dọa khủng bố, những quan hệ căng thẳng cũng nhắm tới nỗi oán hận đang
gia tăng trong cộng đồng dân chúng địa phương đối với chính quyền trung
ương. Sự bất
đồng nội bộ đặt đảng Cộng sản Trung Quốc vào vị trí khó khăn. Một mặt,
ông Tập nhắm tăng cường tính chính danh nội bộ của ông ta thông qua
những lời kêu gọi dân tộc chủ nghĩa, trong khi mặt khác, ông tìm cách
tái bảo đảm cho các lân bang đang lo ngại rằng đất nước ông mong muốn
hòa bình và hợp tác. Nhìn về phía trước, nếu Tập nhận thấy rằng, dập tắt
sự bất ổn nội bộ bằng tuyên truyền dân tộc chủ nghĩa và thể hiện sức
mạnh về những lợi ích cốt lõi như Biển Đông quan trọng hơn là trấn an
các quốc gia láng giềng thì sự ổn định có thể sẽ bị tổn hại. ỔN ĐỊNH
ĐẾN KHI KHÔNG CÒN NỮA Khi
Putin và Tập xử lý những mối căng thẳng nội bộ trong giới tinh hoa và
dân chúng, [thế giới] sẽ trở nên ngày càng khó đấu tranh với chiến lược
đối ngoại của họ. Trong lúc theo đuổi những lợi ích an ninh quốc gia của
mình, Hoa Kỳ sẽ cần phải cân nhắc chống lại một Trung Quốc hung hăng hơn
và một nước Nga hay thay đổi. Mặc dù những thách thức mà Putin và Tập
đặt ra sẽ xâm chiếm suy nghĩ của Hoa Kỳ trong nhiều năm tháng sắp tới,
nhưng trong ngắn hạn, chính phủ Trump cần phải có những bước đi cụ thể
để ứng phó với hai nhà nước cạnh tranh này. Cuộc
can thiệp của Putin vào Ukraine và Syria dường như bất ngờ với chính
quyền Obama, và hậu quả là phản ứng của Hoa Kỳ diễn ra chậm chạp và thận
trọng. Cần phải phản ứng nhanh và quyết liệt hơn đối với những cuộc can
thiệp của Nga trong tương lai. Trong khi không thể nào biết chính xác
ông Putin có thể nắm bắt cơ hội sắp xảy ra để phát động một cuộc tấn
công quy ước hoặc phi quy ước vào đất nước nào, lãnh thổ nào, chính phủ
Trump vẫn cần phải chuẩn bị cho hàng loạt hành vi xâm lấn có thể xảy ra,
cho dù đó là một cuộc chiến tranh nửa bí mật nửa công khai chống lại các
quốc gia chung biên giới với Nga hoặc tiếp tục các chiến dịch tung tin
giả ở phương Tây. Tuy
vậy, những tham vọng toàn cầu của Tập mới đặt ra thách thức lớn nhất
trong dài hạn cho nước Mỹ. Trung Quốc có được lợi thế thời gian; năng
lực quân sự và kinh tế của Trung Quốc đang gia tăng tương đối so với Hoa
Kỳ. Vì vậy, chính phủ Trump ngay bây giờ nên tận dụng lợi thế hiện có.
Điều đó có nghĩa là Hoa Kỳ nên đầu tư vào các mối quan hệ đối tác đã
thiết lập từ lâu, xây dựng quan hệ với các quốc gia khu vực Ấn Độ-Thái
Bình Dương để làm giảm những khích lệ cho hành vi xâm lược từ phía Trung
Quốc. Cuối
cùng, sự củng cố quyền kiểm soát của Putin và Tập sẽ buộc họ phải chịu
trách nhiệm cá nhân về những thành công và sai lầm của chính phủ của họ.
Họ không thể đổ trách nhiệm cho ai được. Đổi lại, Putin và Tập sẽ có thể
ứng phó với áp lực tăng trưởng kinh tế và chính trị bằng cách tìm thêm
nhiều quyền kiểm soát ở trong nước trong khi chấp nhận rủi ro lớn hơn ở
nước ngoài. Đối nội, điều đó có nghĩa là những biện pháp hà khắc hơn để
bịt miệng phe đối lập, trung hòa cuộc cạnh tranh chính trị và hạn chế
quyền tiếp cận thông tin. Nhưng đàn áp là phương cách tốn kém để bảo đảm
sự tuân phục lâu dài của công dân. Có thể Putin và Tập sẽ thấy cách thức
dễ dàng hơn để nâng cao tính chính danh là mô tả chế độ của họ như là
“người bảo vệ của nhân dân”, chống lại những thế lực thù địch bên ngoài
và như vậy họ có thể cảm thấy nhu cầu theo đuổi những chiến thuật hung
hăng ở nước ngoài cho dù những động lực này cuối cùng sẽ chỉ làm sâu
thêm sự rạn nứt trong mỗi chế độ. Putin và Tập trông giống như những nhà
lãnh đạo độc tài quyền lực nhất thế giới, nhưng câu châm ngôn xưa cũ vẫn
còn áp dụng được: các chế độ chuyên chế ổn định cho đến khi chúng không
còn nữa.
(*) Alina Polyakova là nhà nghiên
cứu thuộc chương trình Chính sách đối ngoại, Viện Brookings, Mỹ; còn
Torrey Taussig là nghiên cứu sinh sau tiến sĩ chương trình Chính sách
đối ngoại của Viện Brookings và tại Trung tâm Belfer về khoa học và
những vấn đề quốc tế thuộc trường Kennedy của Đại học Harvard. |