|
LUẬT KHOA
18-1-22
Chế độ tài phiệt và dấu hiệu của nền “thiện nguyện tài phiệt” tại Việt
Nam
Khi các nhà tài
phiệt đổ tiền ra để “giúp đời”.
VINCENTE
NGUYEN
Giải thưởng Khoa
học VinFuture chuẩn
bị được trình làng (từ ngày 18 đến ngày 21/1) với những lời có cánh từ
giới khoa học quốc tế. [1] Cùng lúc, ông Phạm Nhật Vượng xuất hiện trở
lại trước báo giới sau nhiều năm vắng bóng để nói về tham vọng “để
lại gì đó cho đời” thông qua các chương trình được tài trợ bởi nguồn
tư bản khổng lồ. [2]
Giới nghiên cứu có
một thuật ngữ riêng để chỉ việc các nhà tài phiệt như ông chủ Vingroup
đang làm: đổ tiền ra với danh nghĩa giải quyết các vấn đề xã hội. Đó là
“thiện nguyện tài phiệt” (plutocratic philanthropy).
Liệu hiện tượng này
đã chính thức hình thành ở Việt Nam chưa? Đó có phải là chỉ dấu của một
nền chính trị tài phiệt không xa?
Tài phiệt và chế độ
tài phiệt là gì?
Nhà tài phiệt, giới
tài phiệt có từ tiếng Anh tương đương là “plutocrat”. Từ đó chúng ta có
“plutocracy”, dịch là chế độ tài phiệt. Đây không phải là thuật
ngữ xa lạ trên cửa miệng người Việt Nam.
Tuy nhiên, vẫn chưa
có một cách hiểu thống nhất của thuật ngữ này từ hướng tiếp cận chính
trị học.
“Plutocracy” là từ
có gốc Hy Lạp, kết hợp giữa “sự giàu có” ( πλοῦτος, ploutos, wealth) và
“quyền lực” (κράτος, kratos, power). Sự kết hợp đơn giản ngữ nghĩa của
hai từ này gợi mở cho chúng ta một mô hình nhà nước nơi mà tầng lớp
thượng lưu (sở hữu nhiều tiền của, tư liệu sản xuất) kiểm soát và chi
phối quyền lực trong xã hội.
Nhưng người giàu
can thiệp đến đâu vào các hệ thống thiết chế nhà nước thì mới bị xem là
một nền chính trị tài phiệt? Và nền chính trị bị lũng đoạn đến đâu mới
bị gọi là chế độ tài phiệt – “plutocracy”?
Đây là vấn đề còn
tranh cãi và vẫn đang được nhiều người nghiên cứu.
Một số cho rằng sự
tham gia hay can dự trực tiếp một cách thường xuyên của các nhà tư bản
là minh chứng rõ ràng của chế độ tài phiệt.
Trên cơ sở này,
việc Trump ứng cử và đắc cử Tổng thống Hoa Kỳ; hay việc những tỷ phú Mỹ
kim như Michael Bloomberg hay Tom Steyer tích cực tham gia tranh cử (dù
thất bại) cho thấy một phần tính chất của một nền chính trị tài phiệt.
[3]
Tuy nhiên, bản chất
của nền chính trị tài phiệt được cho là có thể ẩn mình và bám rễ sâu
rộng hơn thế.
Ví dụ, trong chương
“Economic Inequality and Political Representation” của quyển sách
“Unequal Democracy” (tạm dịch: Nền dân chủ không công bình), [4] giáo sư
Larry Bartels khảo sát các ưu tiên chính sách của ba nhóm thu nhập tại
Hoa Kỳ: thấp, trung bình và cao. Kế đó, ông cân đối những ưu tiên và
mong muốn chính sách của ba nhóm thu nhập này với xu hướng bỏ phiếu của
các đại diện dân cử của Nghị viện Hoa Kỳ trong thập niên 1990 và 2010.
Kết quả mà Bartels
nhận được là xu hướng bỏ phiếu (tức việc hình thành chính sách từ phía
cơ quan lập pháp) tiệm cận với ưu tiên của nhóm thu nhập nhiều hơn cả.
Như vậy, chế độ tài
phiệt không nhất thiết phải là người giàu làm lãnh đạo nhà nước, quốc
gia. Việc người giàu sử dụng các nguồn lực kinh tế để chi phối các kênh
truyền thông, tài trợ cho các tổ chức nghiên cứu chính sách, hỗ trợ các
nhóm hoạt động theo lựa chọn của họ, từ đó thúc đẩy các diễn ngôn và ưu
tiên chính trị của họ – tất cả đều là những hành vi có thể tạo nền tảng
cho một nền chính trị tài phiệt.
Ngoài ra, cũng
không thể nói về chính trị tài phiệt mà không nhắc đến hệ thống chaebol mang
đậm phong cách Hàn Quốc. Trong hệ thống này, vai trò của các đại tư bản
khuynh đảo gần như toàn bộ hệ thống tài chính, hạ tầng, nền tảng xuất
nhập khẩu, các mối quan hệ lao động, tư liệu sản xuất trong nền kinh tế.
Như vậy, dù công cuộc dân chủ hoá và hệ thống dân chủ Hàn Quốc có thể
nói là không tồi, sự lệ thuộc của nền kinh tế Hàn Quốc vào sức mạnh của
các nhóm tài phiệt cũng để lại nhiều vấn đề về nền tảng kiến trúc xã hội
trong tương lai.
Tài phiệt tại Việt
Nam và câu chuyện “thiện nguyện tài phiệt”
Với cách định nghĩa
ở trên, câu hỏi đặt ra là liệu nền chính trị tài phiệt đã có tồn tại ở
Việt Nam hay không?
Câu trả lời, theo quan điểm của người viết, là
cả không và có.
Không, bởi vì tính
chất các thành phần kinh tế Việt Nam vẫn còn lệ thuộc rất nhiều vào
“hồng ân” của nhà nước.
Trong bài viết về tư
bản thân hữu lần trước, chúng ta đã khẳng định hầu hết các nhà đại
tư bản, doanh nghiệp Việt Nam gần như không thể thoát khỏi vòng kim cô
của chính quyền nếu muốn đạt đến một mức độ tích luỹ tư bản nhất định.
[5]
Điều này rất khác
với lịch sử và sự hình thành của nền chính trị tài phiệt, nơi tự do và
bình đẳng kinh tế dẫn đến sự tích luỹ của cải và sự hình thành tự nhiên
của một nhóm các nhà tư bản. Sau đó, nhóm này quay trở lại tìm cách can
thiệp vào hệ thống chính trị và tìm cách thao túng các cơ quan nhà nước.
Tuy nhiên, câu trả
lời cũng có thể là có.
Như chúng ta đã nói
ở phần định nghĩa, nền chính trị tài phiệt không đơn thuần là việc giới
nhà giàu bơm tiền trực tiếp để lũng đoạn chính trị quốc gia. Việc họ tài
trợ, chi tiền cho rất nhiều các hoạt động kinh tế – chính trị – xã hội
khác cũng có thể dẫn đến nền tảng tư duy và văn hoá cho chính trị tài
phiệt.
Thứ này được các
nhà khoa học chính trị xã hội gọi là “plutocratic philanthropy”, tạm
dịch là “thiện nguyện tài phiệt”. [6]
Hoạt động dưới danh
nghĩa giải quyết các vấn đề xã hội, các tổ chức này do những hội đồng uỷ
thác tư nhân riêng biệt quản trị. Họ nhận những ưu đãi thuế nhất định,
tồn tại gần như vĩnh viễn, nhưng không chịu bất kỳ ràng buộc dân chủ
nào.
Sẽ có người cho
rằng tiền của người ta, người ta đã mang ra giúp xã hội thì còn ý kiến
gì. Tuy nhiên, việc đẩy tiền ra ngoài xã hội với danh nghĩa tốt không
đồng nghĩa rằng mục tiêu hay kết quả của hành động đó sẽ là tốt. Chưa kể
đến việc ai sẽ giải quyết hệ quả xã hội và chính trị nếu có của các
chương trình thiện nguyện đó.
Lấy ví dụ một
nghiên cứu về giống cây trồng năng suất cao của một tổ chức thiện nguyện
cung cấp vốn chuyển đổi và giống miễn phí cho người nông dân. Chương
trình này sau cùng thất bại vì một số lý do (như thị trường không ưa
thích giống mới bằng các giống cũ), vì vậy, những người nông dân tham
gia chương trình không thể thu lợi nhuận như kỳ vọng, dẫn đến các hệ quả
tài chính – kinh tế đối với gia đình họ.
Các tổ chức thiện
nguyện, với nguồn lực khổng lồ nhưng không có gì để mất, sẽ nhảy ngay
sang một dự án khác. Nhưng những người dân thì không có cơ hội ấy. Việc
quay lại với cuộc sống trước đó cũng không phải dễ dàng. Ai sẽ
chịu trách nhiệm về chuyện này?
Đây chỉ là một ví
dụ cực đoan cho tác hại và trách nhiệm của các dự án thiện nguyện do
giới siêu giàu kiểm soát.
Còn lại, như rất
nhiều nghiên cứu đã chỉ ra, hàng tỷ Mỹ kim đổ vào các chương trình thiện
nguyện tư nhân một cách có ý đồ sẽ có thể định hình các thảo luận chính
trị, thao túng giới học thuật – các nhà nghiên cứu, và thậm chí định
hình chính sách. [7]
Tương tự như câu
chuyện Mark Zuckerberg tặng 100
triệu Mỹ kim cho hệ thống trường Newark vào năm 2010, [8] hay sự can
thiệp dài hạn của các tỷ phú như Eli Broad, Bill và Melinda Gates; các
khoản chi khổng lồ dưới tính chất quỹ thiện nguyện của Vingroup chắc
chắn đang mở cánh cửa vào con đường thiện nguyện tài phiệt tại Việt Nam.
Chú thích
1. Tuổi Trẻ Online. (2022, January 13).
Nhiều nhà khoa học lớn sẽ tham gia Tuần lễ trao giải VinFuture. TUOI TRE
ONLINE. https://tuoitre.vn/nhieu-nha-khoa-hoc-lon-se-tham-gia-tuan-le-trao-giai-vinfuture-20220113164215269.htm
2. VnExpress. (2022, January 17). Tỷ phú Phạm
Nhật Vượng: ‘Làm việc khó mới thú vị.’ Vnexpress.net. https://vnexpress.net/ty-phu-pham-nhat-vuong-lam-viec-kho-moi-thu-vi-4417105.html
3. Pierson, P.
(2017). American hybrid: Donald trump and the strange merger of populism
and plutocracy: American hybrid. The British Journal of Sociology, 68,
S105-S119. https://doi.org/10.1111/1468-4446.12323 /
Xem thêm tại The Diplomat. (2020, September 28). Can America Escape
Plutocracy? https://thediplomat.com/2020/09/can-america-escape-plutocracy/ /
và Kenworthy, L. (2022). Economic inequality and plutocracy. Contemporary
Sociology (Washington), 51(1), 6-15. https://doi.org/10.1177/00943061211062959
4. Bartels,
L. M. (2008). Unequal democracy: The political economy of the new
gilded age. New York: Russell Sage Foundation.
5. Vincente
Nguyen. (2022, January 12). Tư bản thân hữu và mối liên hệ với thể
chế của Việt Nam. Luật Khoa Tạp Chí. https://www.luatkhoa.org/2022/01/tu-ban-than-huu-va-moi-lien-he-voi-the-che-cua-viet-nam/
6. Barkan, J. (2016, April 28). Plutocrats at
Work: How Big Philanthropy Undermines Democracy. Dissent Magazine. https://www.dissentmagazine.org/article/plutocrats-at-work-how-big-philanthropy-undermines-democracy
7.
Saunders-Hastings, E. (2018). Plutocratic Philanthropy. The Journal of
Politics, 80(1), 149–161. doi:10.1086/694103
8. Mark
Zuckerberg once made a $100 million investment in a major US city to
help fix its schools — now the mayor says the effort “parachuted” in and
failed. (2018, May 13). Business Insider Nederland. https://www.businessinsider.nl/mark-zuckerberg-schools-education-newark-mayor-ras-baraka-cory-booker-2018-5?international=true&r=
|