Công bố đã thực chi 18.000 tỷ đồng vào hai dự án bauxite Tây nguyên, Tập đoàn Than khoáng sản Việt Nam (TKV) nói là họ phải tiếp tục thực hiện, không thể và không dám ngừng lại như những ý kiến phản biện. TS Nguyễn Tiến Chỉnh người phát ngôn của TKV đã xác định như vậy trong cuộc họp báo ngày 16/5 tại Hà Nội.

VnEconomy trích lời TS Nguyễn Tiến Chỉnh nói nguyên văn: “Nói thật, dưới góc độ là doanh nghiệp, Tập đoàn Than-Khoáng sản Việt Nam hiện giờ cũng như đang ngồi trên đống lửa, vì số tiền mà Tập đoàn đã bỏ vào hai dự án này là khá lớn.”

Hiệu quả kinh tế thấp

Báo giới tỏ ra không hài lòng những câu trả lời của người đại diện TKV về 3 vấn đề cốt lõi là hiệu quả kinh tế, công nghệ thực hiện và tác động môi trường. Đối với câu hỏi của VnEconomy về tính hiệu quả và tổng mức đầu tư của hai dự án, TS Chỉnh không trả lời cụ thể bằng con số mà chỉ cho biết cả hai dự án đã phải tăng tổng mức đầu tư khoảng 1/3 so với phê duyệt ban đầu, phần lớn do biến đổi tỷ giá, lãi suất vốn vay và một số nguyên nhân khác. TKV nhìn nhận hiệu quả kinh tế của hai dự án này thấp hơn mong đợi, nhưng vẫn hiệu quả và có lãi.

Trước đó 2 ngày, hôm 14/5 ông Nguyễn Văn Biên, Phó Tổng giám đốc TKV, đã không có câu trả lời thỏa đáng với báo Saigon Tiếp Thị về sự kiện một số cán bộ có trách nhiệm của TKV như TS Nguyễn Thành Sơn, Giám đốc Ban Quản lý các dự án than đồng bằng sông Hồng và ông Nguyễn Văn Ban, cựu Trưởng ban Nhôm và Titan đã nhiều lần phản biện là 2 dự án bauxite ở Tây nguyên không có hiệu quả.

Chúng tôi xin trích lời TS Nguyễn Thành Sơn trả lời Mặc Lâm được đài ACTD phổ biến ngày 16/5/2013.  Chuyên gia này cho biết đã báo cáo Chủ tịch Nước Trương Tấn Sang về vấn đề bauxite Tây nguyên và đã nêu những bất cập của 2 dự án thử nghiệm: Lựa chọn qui mô thử nghiệm sai lầm; Không đồng bộ giữa các khâu; Không kiểm soát được vốn đầu tư tăng lên rất lớn; Thời gian xây dựng kéo dài; Tổ chức triển khai quản lý dự án không đúng luật; Chất lượng dự án thấp, công nghệ lạc hậu; Dự án không có hiệu quả kinh tế; Vấn đề bùn đỏ không được giải quyết triệt để; Vấn đề xã hội ngày càng bức xúc; và Chủ đầu tư (TKV) ngày càng đuối sức. TS Nguyễn Thành Sơn tiếp lời:

“Chúng tôi nhìn thấy cách tính của TKV là không chuẩn xác bởi vì người ta loại hết thuế xuất khẩu ra. Thuế xuất khẩu ô xýt nhôm được Quốc hội qui định theo luật là từ 15% tới 40%. Nhưng trong cách tính của TKV người ta tính thuế xuất khẩu bằng 0%, tức là ngân sách Nhà nước chẳng thu được cái gì do sản xuất alumin này cả và trên cơ sở ấy người ta khẳng định là dự án có hiệu quả.”

Trước đó hôm 14/5 cử tri Quận Hoàn Kiếm Hà Nội nêu câu hỏi với Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng là cần kết luận các dự án bauxite có lãi hay không, để dành vốn đầu tư vào các dự án khác tốt hơn cho lợi ích quốc gia. Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng thể hiện sự thận trọng khi nói rằng: “Ủy ban Khoa học Công nghệ và Môi trường của Quốc hội  đã nhiều lần giám sát dự án này. Hiện mới có hai nhà máy Tân Rai và Nhân Cơ thí điểm nhưng có chậm tiến độ. Phải chờ hiệu quả thí điểm làm xong đến đâu đã. Bây giờ đang tính toán trên sổ sách và dự báo, nên nói ngay là lỗ bao nhiêu, hay có lỗ hay không là chưa đủ cơ sở.”

Sự kiện hiếm thấy

Trong một sự kiện hiếm thấy, trang thông tin điện tử của Chính phủ Việt Nam đã phổ biến hầu như tất cả câu hỏi của các nhà báo và câu trả lời của TKV tại cuộc họp báo ngày 16/5. Thí dụ Báo Người Lao Động hỏi thuế xuất khẩu quặng nhôm từ 15% tới 40% vậy TKV chịu thuế suất nào? Người phát ngôn của TKV nhìn nhận được Nhà nước cho hưởng mức thuế xuất khẩu 0%. Với một câu hỏi khác của báo SGGP, người đại diện TKV lại xác định rằng tất cả thuế, phí đều được tính đầy đủ trong tính toán liên quan đến hiệu quả của dự án và dự án sẽ bị lỗ trong thời gian 3-5 năm đầu.

Báo Tuổi Trẻ nêu câu hỏi chênh lệch mức đầu tư so với dự toán ban đầu khoảng 7.000 tỷ đồng, giảm thu một năm theo công bố của TKV giảm khoảng hơn 700 tỷ/năm. Như vậy có phải Nhà nước bị thiệt hại không, TKV chịu trách nhiệm thế nào? Câu trả lời của TKV được cho là không có tính thuyết phục,  người phát ngôn của TKV nói rằng với giá cả lúc trước, thuế phí lúc trước thì cho ra 1 thông số, ở thời điểm mới thì 1 thông số mới. Ở đây không thể nói thất thu hay giảm thu mà phương án kinh tế ở thời điểm nào thì theo thời điểm đó.

Một điều khá ngạc nhiên khi trả lời Báo Đại biểu Nhân dân, TS Nguyễn Tiến Chỉnh người phát ngôn của TKV dám khẳng định khai thác bauxite thì chỉ có lợi cho môi trường chứ không gây hại. Theo lời ông, công nghệ ở đây rất đơn giản, phần đất đã lấy alumin trả lại cho phát triển cây trồng, khi lấy phần quặng này đi sau đó phục hồi lại, trồng cây chỉ có tốt hơn.

Vấn đề khai thác bauxite có thể gây hại cho môi trường, chúng tôi xin trích ý kiến GSTS Nguyễn Thế Hùng hiện sống và làm việc tại Đà Nẵng:

“Khai thác bauxite ở Tây nguyên đã và đang phá hủy những nhân tố mặt đệm vì người ta bóc đi những hệ thực vật lâu năm. Điều này không những ảnh hưởng trực tiếp vùng Tây nguyên mà cả vùng hạ lưu, vì ông bà mình nói thủy mộc tương sinh, nghĩa là có những thảm thực vật mới giữ được mực nước ngầm trong sạch đưa về hạ lưu. Làm bauxite lỗ như thế ngoài ra còn có những cái lỗ chưa tính hết như ô nhiễm nguồn nước, Tây nguyên có độ cao 500m-700m so với vùng đồng bằng, bauxite thấm vào nguồn nước dưới hạ lưu, những hồ bùn đỏ mà vỡ ra nữa thì gây ra thảm họa không lường. Ngoài ra, đường xá phục vụ nhu cầu vận chuyển của người dân nay dùng để chở bauxite thì không thể được. Khai thác bauxite gây ra sự thiệt hại vô hình và hữu hình nhiều vô kể.”

Trong tư liệu của chúng tôi, TS Lê Đăng Doanh từng có nhận định rằng, bauxite Tây nguyên ngay từ đầu đã có ý kiến không đồng ý và đánh giá đó là một dự án kinh tế bất lợi. Đấy là chưa nói về vấn đề môi trường có những đe dọa rất lớn và đã có những công trình phân tích và ý kiến chính thức của Liên hiệp Hội Khoa học và kỹ thuật Việt Nam. Nhưng rất tiếc là dự án đó vẫn cứ tiến hành và đã ra được những mẻ alumin đầu tiên. TS Lê Đăng Doanh nhấn mạnh:

“Tôi nghĩ đây là một thời điểm nên có sự đánh giá độc lập khách quan và Quốc hội nên chính thức có ý kiến và cách tốt nhất theo tôi là tạm dừng, trong tình hình kinh tế khó khăn hiện nay càng đầu tư vào đấy càng lỗ nữa thì không có lợi cho nền kinh tế Việt Nam.”

Trở lại cuộc họp báo ngày 16/5 của TKV với câu hỏi là trên thị trường thế giới hiện nay giá 1 tấn alumin là 316 USD, trong khi giá thành của TKV là 400USD, đại diện TKV không phủ nhận cũng không xác nhận, chỉ nói không công khai giá thành sản xuất alumin Tân Rai.

Bà Phạm Chi Lan, chuyên gia kinh tế ở Hà Nội, nói trong cuộc phỏng vấn của RFA vào thời điểm dự án Cảng Kê Gà ở Bình Thuận, một phần quan trọng của dự án bauxite Tây Nguyên được lệnh ngừng đầu tư vào cuối tháng 2 vừa qua:

“Đối với nền kinh tế, đối với cuộc sống của người dân thì cũng đã có nhiều mất mát, đảo lộn cuộc sống ở Tây nguyên rồi. Như  vừa rồi trên báo chí cho thấy có những người nông dân vốn dĩ họ đang trồng cà phê và bây giờ họ thấy xuất khẩu 6 tấn bauxite mới bằng một tấn cà phê thì họ xót ruột vô cùng đối với chung và cuộc sống riêng của họ nữa. Mất mát đã có là lớn nhưng nếu còn làm tiếp thì mất mát còn lớn hơn, phải xem xét truy cứu trách nhiệm của tất cả những người cứ cố tình làm tiếp và gây ra những mất mát như vậy.”

Theo công bố của TKV tại cuộc họp báo 16/5,  TKV đã đổ vào nhà máy Tân Rai Lâm Đồng 11.612 tỷ đồng, cho đến tháng 4/2013 đã xuất xưởng 28.600 tấn alumin và 16.700 tấn hydrat là sản phẩm chưa nung để thành alumin. Đã có 6 khách hàng trong nước ký mua 5.200 tấn alumin và 8.670 tấn hydrat. Ngoài ra 2 khách hàng nước ngoài dự kiến mua trong tháng 5 này khoảng 45.000 tấn alumin. TKV không công bố giá bán và thực lỗ là bao nhiêu. Riêng dự án Nhân Cơ Đắk Nông thì đã chi khoảng 6.836 tỷ đồng, nhà máy sẽ hoàn thành vào năm 2014.

Trước cuộc họp báo hai ngày, hôm 14/5 ông Nguyễn Văn Biên, Phó Tổng giám đốc TKV được báo Saigon Tiếp Thị Online trích lời nói rằng: “Báo chí đã đưa tin thiên lệch về luồng ý kiến cho rằng hai dự án bauxite thua lỗ, ảnh hưởng uy tín của TKV.” Ông Biên còn nhấn mạnh là những ý kiến phản bác tính hiệu quả của dự án bauxite là “không có cơ sở khoa học.”

Hình như TKV đã quên đi sự kiện, phản biện của các nhà khoa học và sự ủng hộ của công luận đã khiến Nhà nước phải thu hẹp các dự án bauxite, từ mức tổng đầu tư 15 tỷ USD xuống còn hai dự án thí điểm hiện nay